Sûkereiplanten (skaai): ferskil tusken ferzjes

Ut Wikipedy
Content deleted Content added
LNo edit summary
L tekst foto
Rigel 1: Rigel 1:
[[Ofbyld:CichoriumIntybus-bloem-kl.jpg|thumb|250px|right|Sûkerei]]
[[Ofbyld:CichoriumIntybus-bloem-kl.jpg|thumb|250px|right|Wylde sûkerei (''Cichorium intybus'')]]
[[Ofbyld:Sûkereifabryk Twizel 1900.jpg|thumb|''Personiel fan sûkereifabryk yn Twizel, ±1900'']]
[[Ofbyld:Sûkereifabryk Twizel 1900.jpg|thumb|''Personiel fan sûkereifabryk yn Twizel, ±1900'']]
[[Ofbyld:Sûkereidroegerij J. Annema, Ikkerwâld 1904.jpg|thumb|''Sûkereidroegerij J. Annema, Ikkerwâld 1904'']]
[[Ofbyld:Sûkereidroegerij J. Annema, Ikkerwâld 1904.jpg|thumb|''Sûkereidroegerij J. Annema, Ikkerwâld 1904'']]

De ferzje fan 24 mrt 2010 om 10.38

Wylde sûkerei (Cichorium intybus)
Personiel fan sûkereifabryk yn Twizel, ±1900
Sûkereidroegerij J. Annema, Ikkerwâld 1904

Sûkerei (Cichorium) is in geslacht út de kompositefamylje (Compositae of Asteraceae). Ta dit geslacht hearre wytlof en andyvje.

Tapassing

De mealde woartels waarden, foaral yn de 19e ieu, en wurde as ferfanging fan kofje brûkt fanwegen it hege inulinegehalte. No wurdt sûkerei wer op frijwat grutte skeal boud út reden fan inulineproduksje en it meitsjen fan fruktoazesjerp. Hjirfoar binne ferskate rassen selektearre, dy't in bettere woartelfoarm, in hegere woartelproduksje en in heger inulinegehalte hawwe dan de oarspronklike wylde sûkerei.

De jonge sûkereiblêden kinne yn de maitiid brûkt wurde yn salades, mar se smeitsje tige bitter. Mei Peaske waarden de blêden wol iten by bret laam.

Skiednis fan de sûkereitylt yn Fryslân

De Sûkereitylt begûn yn Fryslân yn de 18e ieu. It wie it tiidrek dat kofje hieltyd djoerder waard troch oarloggen en blokades dêroan anneks. Opmerklik is dat de tylt fan kofjesûkerei (Cichorium intybus var. sativum) nei de delfal fan Napoleon, dat nei it ferdwinen fan hannelsblokkades, krekt mear opgong makke.

De sûkereitylt waard yn Fryslân propagearre troch P. A. Bergsma en dûmny J. H. Niewold fan Wergea, dy't as earste sûkerei boude enrustere yn Fryslân. Yn 1798 hie Jan Bokma te Ljouwert in sûkereifabryk; it bedriuw hat oant 1963 bestien.

De sûkereitylt naam meastal net mear as trije persint fan it boulân yn, fral yn It Bildt, Ferwerderadiel, West-Dongeradiel en Dantumadiel. Dochs wie it de hiele 19e ieu 75 - 95 % fan de Nederlânske produksje.

De sûkereitylt fergrutte de wolfeart fan de lytse boeren en foaral dy fan arbeiders: mei perseelsjebou koene sy de wurkkrêft fan harren húshâldings benutsje.Fabrikanten joegen wol foarskotten op de rispinge, mar it minste risiko joech it gebrûk fan los lân yn dielpacht: it risiko wie dan spraat en de ferbou koe regele wurde neffens de wikseljende prizen, dy't troch de bûtenlânske merk diktearre waard.

De fabriken kochten de wiete woartels, ferwurken dy yn de iest (droegerij) en de branderij en ferstjoerden it einprodukt as kofjesurrogaat meast nei Ingelân en Dútslân.

Yn de 20e ieu rekke de ferbou yn it delgean, útsein in oplibbing yn de Earste- en Twadde Wrâldkriich. Tusken de oarloggen wie der yn Fryslân noch sa'n 645 ha sûkerei (yn hiel Nederlân 1015 ha) mei in opbringst fan sa'n 25.000 kg woartels; yn 1950 noch 1 ha fral yn de Wâlden (Nederlân 404 ha mei in opbringst fan 40.000 kg).

Soarten

  • Andyvje: (Cichorium endivia L.)
  • Wylde andyvje: (Cichorium pumilum)
  • Wylde sûkerei: (Cichorium intybus) mei kweekte rassen
  • Wytlof : Cichorium intybus L. var. foliosum Hegi
  • Readlof : Cichorium intybus L. var. foliosum
  • Grienlof : Cichorium intybus L. var. foliosum
  • Radicchio : Cichorium intybus L. var. foliosum

Keppeling om utens

Boarnen, noaten en referinsjes

Boarnen, noaten en/as referinsjes:

Brouwer, J.H., en oaren (red.), Encyclopedie van Friesland, Amsterdam: Elsevier 1958, Cichorei.

  • [1] Tylthânlieding fan sûkerij