Frysk: ferskil tusken ferzjes

Ut Wikipedy
Content deleted Content added
L Bewurkings fan "194.151.168.46" (oerlis) werom set ta de ferzje fan "Razorflame".
Rigel 20: Rigel 20:
It Frysk is nau besibbe oan 'e oare beide [[Fryske talen]], it [[Sealterfrysk]] en it [[Noardfrysk]]. Fierders is it Frysk fan oarsprong ek nau besibbe oan 'e [[Angelsaksyske talen]], it [[Ingelsk]] en it [[Skotsk]]. Mei de ieuwenlange ôfsûnderlike ûntwikkeling - sawol dy fan 'e Angelsaksyske talen op 'e [[Britske Eilannen]], hat it Frysk lykwols in protte stavering en grammatikale oerienkomsten mei it Ingelsk. It Frysk hat ûnder ynfloed fan it Nederlânsk in protte lienwurden ferfryske, sa hat it hjoeddeiske Frysk ek in soad [[Nederlânsk|Nederlânske]] elementen.
It Frysk is nau besibbe oan 'e oare beide [[Fryske talen]], it [[Sealterfrysk]] en it [[Noardfrysk]]. Fierders is it Frysk fan oarsprong ek nau besibbe oan 'e [[Angelsaksyske talen]], it [[Ingelsk]] en it [[Skotsk]]. Mei de ieuwenlange ôfsûnderlike ûntwikkeling - sawol dy fan 'e Angelsaksyske talen op 'e [[Britske Eilannen]], hat it Frysk lykwols in protte stavering en grammatikale oerienkomsten mei it Ingelsk. It Frysk hat ûnder ynfloed fan it Nederlânsk in protte lienwurden ferfryske, sa hat it hjoeddeiske Frysk ek in soad [[Nederlânsk|Nederlânske]] elementen.


== Sprekkers ==
Ik ben fries en ik houd van fries
=== Taalgebiet ===
[[Ofbyld:Lânkaart_taalsitewaasje_noard-nederlân.GIF|thumbnail|De taalsitewaasje yn noardlik Nederlân.]]
[[Ofbyld:Grafyk_talen_sprutsen_yn_fryslân.GIF|thumbnail|Werjefte fan 'e talen dy't yn 'e provinsje Fryslân (as memmetaal) sprutsen wurde (yn prosinten).]]
[[Ofbyld:Grafyk_behearsking_frysk_troch_ynwenners_fryslân.GIF|thumbnail|De behearsking fan it Frysk troch de ynwenners fan 'e provinsje Fryslân (yn prosinten).]]


It Frysk wurdt sprutsen op it fêstelân fan 'e Nederlânske provinsje [[Fryslân]], útsein de [[Stellingwerven]] yn it súdeasten, eastlik [[Kollumerlân]] yn it noardeasten en [[it Bilt]], de âlde mûning fan 'e [[Middelsee]], yn it noarden. Op 'e [[Waadeilannen]] wurdt Frysk sprutsen op [[Skiermûntseach]] mar net op [[it Amelân]] of [[Flylân]]. Op [[Skylge]] wurdt it al praat op de eastlike en westlike úteinen fan it eilân, mar net it midden fan Skylge, yn it gebiet om [[Midslân]] hinne. Fierders wurdt it ek noch sprutsen yn in lyts part fan 'e provinsje [[Grinslân]], fan de Fryske grins oant de plakken [[Mearum]], [[De Wylp]] en [[De Grinzer Pein]].


=== Tal sprekkers ===
[[
It Frysk wurdt yn 'e provinsje Fryslân as memmetaal sprutsen troch 347.000 minsken, oftewol troch 55% fan 'e ynwenners. Yn neistlizzend Grinslân wurdt it sprutsen troch likernôch 3.000 minsken. Bûten it eigen taalgebiet wurdt it sprutsen troch likernôch 150.000 [[Friezen om utens]] yn 'e rest fan Nederlân, benammentlik yn 'e [[Rânestêd]], yn 'e stêd [[Grins (stêd)|Grins]] en yn 'e [[Noardeastpolder]]. En dan is der noch de ferrassend grutte [[Fryske diaspoara]] yn it bûtenlân, dy't rûst wurdt op 80.000 oant 100.000 Frysktaligen. Dat komt dan út op in lytse 600.000 Frysktaligen. Dêrnjonken wurdt it Frysk ek noch as twadde taal sprutsen troch sa'n 110.000 fan hûs út net-Frysktalige ynwenners fan 'e provinsje Fryslân.
== Link titel ==

[[Media:<math>Example.ogg</math><nowiki><nowiki>Foechje hjir platte tekst yn</nowiki>--[[Wiki:Meidogger-bydragen/194.151.168.46|194.151.168.46]] 2 mrt 2009, 09.49 (CET)
=== Taalbehearsking ===
----
Fan 'e likernôch 630.000 ynwenners fan 'e provinsje Fryslân kin 94% Frysk ferstean, 74% Frysk prate, 65% Frysk lêze en 17% Frysk skriuwe.
[[http://www.example.com linktekst][[Media:[[Media:Example.ogg]][[Ofbyld:[[Media:Example.jpg]]<math><math>Foechje hjir in formule yn</math>[[''Link titel'''''
----
Fette tekst<nowiki><math>Foechje hjir platte tekst yn</math></nowiki>''']]</math>]]]]]</nowiki>]]]]


== Dialekten ==
== Dialekten ==

De ferzje fan 2 mrt 2009 om 09.50

Frysk
algemien
oare namme(n) Westerlauwersk Frysk
eigen namme Frysk
lânseigen yn Nederlân
tal sprekkers 600.000
skrift it Latynske alfabet
taalbesibskip
taalfamylje Yndo-Jeropeesk - Germaansk - Westgermaansk - Noardwestgermaansk - Frysk Frysk
dialekten Wâldfrysk, Klaaifrysk, Súdwesthoeksk, Noardhoeksk, Hylpersk, Skylgersk (Westersk), Aastersk, Skiermûntseagersk
taalstatus
offisjele status it Frysk is de offisjele taal (njonken it Nederlânsk) yn 'e provinsje Fryslân
taalkoades
ISO 639-1 fy
ISO 639-2 fry
ISO 639-3 fri

It Frysk, is in taal dy't heart ta de Noardwestgermaanske kloft fan 'e Westgermaanske talen. Troch taalkundigen wurdt it faak Westerlauwersk Frysk neamd. Yn it bûtenlân stiet it ornaris bekend as Westfrysk, mar yn Nederlân is Westfrysk in Nederlânsk dialekt mei in protte Fryske syntaksis.

Sibskip mei oare talen

It Frysk is nau besibbe oan 'e oare beide Fryske talen, it Sealterfrysk en it Noardfrysk. Fierders is it Frysk fan oarsprong ek nau besibbe oan 'e Angelsaksyske talen, it Ingelsk en it Skotsk. Mei de ieuwenlange ôfsûnderlike ûntwikkeling - sawol dy fan 'e Angelsaksyske talen op 'e Britske Eilannen, hat it Frysk lykwols in protte stavering en grammatikale oerienkomsten mei it Ingelsk. It Frysk hat ûnder ynfloed fan it Nederlânsk in protte lienwurden ferfryske, sa hat it hjoeddeiske Frysk ek in soad Nederlânske elementen.

Sprekkers

Taalgebiet

Ofbyld:Lânkaart taalsitewaasje noard-nederlân.GIF
De taalsitewaasje yn noardlik Nederlân.
Ofbyld:Grafyk talen sprutsen yn fryslân.GIF
Werjefte fan 'e talen dy't yn 'e provinsje Fryslân (as memmetaal) sprutsen wurde (yn prosinten).
Ofbyld:Grafyk behearsking frysk troch ynwenners fryslân.GIF
De behearsking fan it Frysk troch de ynwenners fan 'e provinsje Fryslân (yn prosinten).

It Frysk wurdt sprutsen op it fêstelân fan 'e Nederlânske provinsje Fryslân, útsein de Stellingwerven yn it súdeasten, eastlik Kollumerlân yn it noardeasten en it Bilt, de âlde mûning fan 'e Middelsee, yn it noarden. Op 'e Waadeilannen wurdt Frysk sprutsen op Skiermûntseach mar net op it Amelân of Flylân. Op Skylge wurdt it al praat op de eastlike en westlike úteinen fan it eilân, mar net it midden fan Skylge, yn it gebiet om Midslân hinne. Fierders wurdt it ek noch sprutsen yn in lyts part fan 'e provinsje Grinslân, fan de Fryske grins oant de plakken Mearum, De Wylp en De Grinzer Pein.

Tal sprekkers

It Frysk wurdt yn 'e provinsje Fryslân as memmetaal sprutsen troch 347.000 minsken, oftewol troch 55% fan 'e ynwenners. Yn neistlizzend Grinslân wurdt it sprutsen troch likernôch 3.000 minsken. Bûten it eigen taalgebiet wurdt it sprutsen troch likernôch 150.000 Friezen om utens yn 'e rest fan Nederlân, benammentlik yn 'e Rânestêd, yn 'e stêd Grins en yn 'e Noardeastpolder. En dan is der noch de ferrassend grutte Fryske diaspoara yn it bûtenlân, dy't rûst wurdt op 80.000 oant 100.000 Frysktaligen. Dat komt dan út op in lytse 600.000 Frysktaligen. Dêrnjonken wurdt it Frysk ek noch as twadde taal sprutsen troch sa'n 110.000 fan hûs út net-Frysktalige ynwenners fan 'e provinsje Fryslân.

Taalbehearsking

Fan 'e likernôch 630.000 ynwenners fan 'e provinsje Fryslân kin 94% Frysk ferstean, 74% Frysk prate, 65% Frysk lêze en 17% Frysk skriuwe.

Dialekten

De Wikipedy hat ek in side Fryske dialekten.

Der wurde acht Fryske dialekten ûnderskaat, dy't ûnderling maklik oant dreech fersteanber binne. Fjouwer dêrfan, Klaaifrysk, Wâldfrysk, Súdhoeksk en Noardhoeksk hawwe in grutte fersprieding en wurde troch in protte minsken sprutsen, wylst de oare fjouwer, Aastersk, Hylpersk, Skylgersk en Skiermûntseachsk lokaal sprutsen wurde en beheind binne ta lytse mienskippen fan heechút inkelde hûnderten minsken. Troch harren isolaasje binne it krekt dizze fjouwer minder sprutsen dialekten dy't it meast fan it Standertfrysk ôfwike.

De Fryske standerttaal

Yn 'e lêste helte fan 'e njoggentjinde en de earste helte fan 'e tweintichste ieu is de Fryske standerttaal gearstald. By de standerdisaasje fan it Frysk hawwe it Wâldfrysk, as grutste dialekt, en it Klaaifrysk, dat fanâlds de heechste status hie, fierwei de measte ynfloed hân. It Súdhoeksk waard frijwol bûten beskôging litten, wylst de fjouwer lytse dialekten hielendal negearre waarden. Dochs bestiet der yn it Frysk in, foar in standerttaal, tige ûngewoane karfrijheid wat it wurdgebrûk oangiet.

De earste offisjele stavering, de Selskipsstavering, datearret út 1879. Yn 1948 waard dy ferfongen troch de Akademystavering, ek wol de âlde stavering neamd. Yn 1980 waard ek dy wer ferfongen, troch Steatestavering, of ek wol de nije stavering, dy't hieltiid noch yn gebrûk is.

Ferlykje yn 'e ûndersteande tabel de telwurden ien oant en mei tsien yn it Standertfrysk en de fjouwer meast ôfwikende dialekten.

taal 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Standertfrysk ien twa trije fjouwer fiif seis sân acht njoggen tsien
Hylpersk een twaa trê fèuwer
fouwer
fiiuw seks saan acht
akst
nèugen
nougen
tên
Skylgersk (Westersk) ien twae trea fjouwer fiif seks sôn acht njoggen tsjien
Aastersk ien twae trea fjouwer fiif seks sôn acht njuggen tsjien
Skiermûntseagersk iën twa trooi fjèuwer fiif seks saun acht njuegen tsiën

It Fryske alfabet bestiet net lykas it Nederlânske út 26, mar út 23 letters. Yn it Frysk komme nammentlik de letters "q" en "x" net foar. Boppedat wurdt de letter "y" beskôge as in fariant fan 'e "i" en dêr ek ûnder alfabetisearre, sadat it wurd "ympulsyf" yn in Frysk wurdboek bygelyks foar it wurd "inisjaasje" stiet. Fierders komt de letter "c" yn it Frysk allinne foar yn 'e kombinaasje "ch". De letters "v", "z" en "ch" komme nea foar oan it begjin fan in wurd en de letter "g" nea oan 'e ein fan in wurd. De karakteristikens fan it skreaune Frysk komt benammen troch de lûden mei diakrityske tekens ("â", "ê", "ô", "û" en "ú"), dy't yn it Nederlânsk net foarkomme.

Ynfloeden fan oare talen

Njonken de ynfloed fan it Nederlânsk hat it Frysk troch de ieuwen hinne ek in sterke ynfloed fan it Frânsk ûndergien.

De âldste lichting Frânske lienwurden is eins allinne foar taalkundigen wer te kennen. It giet dêrby om wurden as "bist"/"beest" (Aldfrânske "beste" - Nijfrânsk "bête"), "duorje" ("durer"), "kâns" ("chance") en "keatse" ("chasser"). It opnimmen fan Frânske lienwurden yn it Frysk sil ornaris fia it Nederlânsk gongen wêze (ferlykje it Nederlânske "beest", "duren", "kans" en "kaatsen").

Mar it Frysk hat ek guon lienwurden út it Frânsk opnommen dy't yn it Nederlânsk net foarkomme, lykas "perfoarst" ("par force"), "argewaasje" ("arguer"), "krupsje" ("corruption") en "aljemint" ("alignement").

De lêste ieu hat it Frysk njonken dy fan it Nederlânsk fral de ynfloed fan it Ingelsk ûndergien, en dan benammen fan it Amerikaansk Ingelsk.

Skiednis

Foar it ûntstean fan it Frysk moat der in oare taal sprutsen wêze, mooglik troch de oarspronklike bewenners fan dizze kontreien, foar't de Germanen dêr't de Friezen fan ôfstamje harren yn Fryslân nei wenjen setten. Dizze taal wurdt wol oantsjut as Proto-Frysk, mar de taalkundigen binne it der net oer iens at der fan dizze substraattaal yn it hjoeddeiske Frysk noch spoaren werom te finen binne.

It âldste Frysk is oerlevere yn rune-ynskriften fan foar de achtste ieu. In bettere boarne lykje âlde plaknammen, dy't earst sûnt 700 spesifike lûdsferskynsels sjen litte. Der wurdt dêrom wol tocht dat it ûntstean fan it Frysk as ôfsûnderlike taal yn dy tiid plakfûn hat.

De lettere skiednis fan 'e Fryske taal wurdt ornaris opdield yn trije tiidrekken, nammentlik dy fan it Aldfrysk (±1150-±1550), it Midfrysk (±1550-±1820) en it Nijfrysk (±1820-no). Guon taalkundigen beskôgje it Midfrysk lykwols net as in aparte perioade mar diele dy by it Nijfrysk yn.

Frysk yn it bestjoer

Hoewol't it fansels yn 'e praktyk al lang barde, krigen de Friezen yn 1995 wetlik it rjocht om harren taal yn gearkomsten fan gemeenterieden en de Fryske Steaten te brûken. Yn 1997 waarden by wet de mooglikheden om it Frysk yn 'e rjochtseal te brûken, ferromme, sadat no ûnder mear ek it iepenbier ministearje en de rjochterlike macht it Frysk brûke meie.

De ynwenners fan Fryslân kinne yn it Frysk mei de gemeentlike en provinsjale oerheid kommunisearje en korrespondearje. De provinsje en guon gemeenten hawwe der in beliedspunt fan makke om mear Frysk te brûken by it opstellen fan offisjele dokuminten. Troch in tal wetswizigings binne sokke Fryske stikken no frijwol altyd rjochtsjildich. Ien fan 'e lêste útsûnderings dêrop wienen de ferieningsstatuten, mar sûnt 2002 kinne dy ek yn it Frysk opsteld wurde. Trou- en berte-akten binne hjoed de dei yn alle Fryske gemeenten twatalich.

Erkenning yn Jeropeesk ferbân

Yn 1996 hat de Nederlânske oerheid it Frysk opjûn ûnder Diel III fan it Jeropeeske Hânfêst foar regionale talen of talen fan minderheden, dat 48 mooglikheden foar taal-beskerming jout. As útfiering dêrfan waard yn 2001 it Konvenant Fryske taal en kultuer sletten tusken de Nederlânske oerheid en de provinsje Fryslân.

Dûbeltalich plaknammeboerd fan Hylpen

Fryske toponimen

Ek op it mêd fan 'e plaknammen hat it Frysk foarderings makke. Wylst dûbeltalige plaknammebuorden al sûnt 'e fyftiger jierren troch frijwol alle Fryske gemeenten brûkt wurde, hawwe fan 1989 ôf seis fan 'e 31 gemeenten, nammentlik Tytsjerksteradiel, Boarnsterhim, Littenseradiel, Ferwerderadiel, Ljouwerteradiel en Dantumadiel de Fryske plaknammen offisjeel yn de Gemeentelike Basisadministraasje fêstlein. Dêrby moasten de Nederlânske plaknammen har plak ôfstean. Tagelyk hat de gemeente Dantumadiel ek alle alle strjittenammen yn de Fryske foarm yn de GBA fêstlein. Dat proses wurdt gauris Ferfryskjen neamd. Boppedat is yn 1997 de offisjele provinsjenamme feroare fan "Friesland" yn "Fryslân". Fierders hawwe alle wetterskippen, útsein dat fan 'e net-Frysktalige Stellingwerven, harren offisjele nammen Ferfryske.
Yn maart 2007 binne alle wetternammen, útsein in pear stedsgrêften, yn it Frysk fêstlein. De wetters fan de Stellingwerven hawwe doe harren Stellingwerfske nammen krigen.

Underwiis

Wat it ûnderwiis oanbelange, waard it Frysk al yn 1937 as ekstra fak tastien, hoewol't it pas yn 1956 de status fan folweardich skoalfak krige. Yn 1980 waard it in ferplichte fak op 'e basisskoallen en yn 1993 yn it earste jier fan it fuortset ûnderwiis. Ek mei it Frysk op 'e basisskoallen offisjeel brûkt wurde as lestaal, eat dat op sa'n 80% fan 'e skoallen mear of minder dien wurdt.

Wat it Frysk as universitêre oplieding oanbelanget, hie it al yn 1896 as in privaat dosintskip tagong krigen oan 'e Ryksuniversiteit Utert en yn 1917 oan 'e Ryksuniversiteit Grins. Yn 1930 kaam der in lektoraat Frysk oan 'e Ryksuniversiteit Grins, dat yn 1941 omset waard yn in folweardige learstoel. Al earder wienen oan 'e Universiteit fan Amsterdam (1934) en oan 'e Ryksuniversiteit Utert (1935) bysûndere learstuollen ta stân kommen. Yn 1951 kaam oan 'e Frije Universiteit yn Amsterdam in gewoane learstoel, dy't yn 1994 lykwols wer opheft waard. Op 't heden is der ien gewoane learstoel Frysk, oan 'e Ryksuniversiteit Grins, en binne der trije bysûndere learstuollen Frysk, oan 'e Ryksuniversiteit Utert, de Universiteit fan Amsterdam en de Ryksuniversiteit Leien.

Media

Deiblêden

Yn 'e media hat it Frysk wikseljende resultaten boekt. Yn 'e skriuwende parse wurdt it Frysk mar yn likernôch 5% fan 'e artikels yn 'e beide provinsjale kranten, de Ljouwerter Krante en it Frysk Deiblêd, brûkt. Wol wurde Fryske sitaten yn fierders Nederlânsktalige artikels yn it Frysk werjûn, wat unyk is foar Jeropa.

Famyljeberjochten fan 'e deiblêden

Yn 'e famyljeberjochten yn 'e beide provinsjale kranten wurdt lykwols hieltyd mear Frysk brûkt. Neffens in telling út it begjin fan 'e santiger jierren wie 12% fan 'e famyljeberjochten yn it Frysk, neffens in telling út 1991-1992 23% en neffens in stekproef út 2000 sa'n 30%.

Tydskriften

Yn 1997 waard Frysk en Frij, it lêste breed-oriïntearre Frysktalige tydskrift, opheft. As ferfanging kaam der de saneamde F-side, in Frysktalige side dy't ien kear yn 'e wike yn 'e beide provinsjale kranten ferskynt. Dy F-side is lykwols dúdlik in oare soarte fan publikaasje, sûnder djipgeande ynhâld.

De iennichste echte Frysktalige publikaasjes binne tsjintwurdich de fjouwer literêre tydskriften Trotwaer, Hjir, Kistwurk en M3. Wol binne der noch oare Frysktalige útjeften, mar dy binne allegearre ferbûn oan ynstellings, lykas Swingel, fan 'e Ried fan de Fryske Beweging; It Beaken, fan 'e Fryske Akademy; Us Wurk, fan it Frysk Ynstitút oan 'e Ryksuniversiteit Grins; Frijbûtser, fan 'e FNP; en Each en Ear, fan Omrop Fryslân.Foar de jeugd binne der twa tydskriften: Switsj en LinKk, dy't beide útjûn wurde troch Taalsintrum Frysk/CEDIN. Switsj, foar de leeftyd 10-12 jier, bestiet sûnt 1997 en hat in oplage fan 2300 eksimplaren, dy't benammen nei basisskoallen gean. LinKk is doar de leeftyd 12-15, bestiet sûnt 2001 en hat in oplage fan 3100 eksimplaren; in massamedium yn Fryslân.

Radio

Yn 'e oare media gong it it Frysk better ôf. It earste Frysktalige radioprogramma waard útstjoerd yn 1946, troch de regionale stjoerder RONO (Regionale Omroep Noord en Oost) dy't doedestiids de helte fan Nederlân besloech. Pas yn 1977 waard de provinsjale Radio Fryslân, letter omdoopt ta Omrop Fryslân, oprjochte. Tsjintwurdich stjoert dy op 'e radio tachtich oeren yn 'e wike út en is it de populêrste radiostjoerder fan 'e provinsje.

Tillevyzje

Op 'e lanlike tillevyzje stjoert Omrop Fryslân de measte wiken in programma fan likernôch in heal oere út en fierders nochris tweintich menuten skoaltillevyzje. Mei-inoar komt dat út op 37 oeren yn it jier. Sûnt 1994 fersoarget de Omrop ek regionale tillevyzje, yn 't earstoan ien oere jûns, mei de rest fan 'e jûn werhellings.

Spylfilms en tillevyzjesearjes

De lêste jierren binne der fierders ek ferskate Frysktalige spylfilms makke troch regisseurs as Pieter Verhoeff en Steven de Jong. Sa ferskynde yn 1985 De Dream; yn 1996 De Gouden Swipe; yn 2001 Nynke; en 2002 De Fûke. Sûnt 2001 is der ek in Frysktalige dramarige op Omrop Fryslân, mei as titel Baas boppe Baas. Nei fjouwer seizoenen is dizze serie ferfongen troch Dankert en Dankert. In serie oer twa advokaten.

Ynternet

Op it ynternet is in grut tal Frysktalige websteeën te finen, dy't in grut skala oan ûnderwerpen behannelje. Om yn it Frysk makliker tekstferwurkje te kinnen, hat it Amerikaanske IT-bedriuw Microsoft yn gearwurking mei de Fryske Akademy in Fryske staveringshifker ûntwikkele. Sûnt begjin 2005 is der fan de e-blêder Opera in Fryske ferzje beskikber. Sûnt 2 septimber 2002 wurdt op it ynternet skreaun oan de Fryske Wikipedy, dy't op it stuit 53.325 siden hat.

Foar OpenOffice is der sûnt febrewaris 2007 ek in staveringshifker. Fierders binne der staveringshifkers foar Linux, BSD en Unix (aspell en ispell). Utlis oer it ynstallearjen fan de Fryske staveringshifker yn OpenOffice is te finen op it webstee http://home.planet.nl/~eeltjevr/Frysk/hifker.html. Dit is in Open Source projekt.

Keunsten

Literatuer

Wat de literêre produksje oangiet, ferskine der likernôch hûndert nije Frysktalige fiksje- en non-fiksjewurken jiers, wat hiel kreas is foar sa'n lytse taal. Dêrby moat al sein wurde dat de oplagen ornaris frij beheind binne; it meast ferkochte Frysktalige boek is noch altyd de roman De Gouden Swipe (1941), fan Abe Brouwer, dêr't 30.000 eksimplaren fan ferkocht binne, al stekt Foroaring fan lucht (1971), fan Rink van der Velde, mei 29.900 ferkochte eksimplaren, dat nei de kroan.

Muzyk

Njonken Fryske boeken komme der jiers ek noch sa'n tweintich Frysktalige cd's út, almeast mei popmuzyk. Ferskate Frysktalige nûmers hawwe de lêste jierren de nasjonale hitparades helle, lykas Bonkefeart fan Anneke Douma, In nije dei fan de Kast, en Wêr bisto fan Twarres. Dy lêste wie de earste Frysktalige nûmer ien ea yn de Nederlânske muzyklisten.

Teater en toniel

Op it mêd fan drama bestiet der in profesjoneel Frysktalich teaterselskip, Tryater, dat in frij grutte populariteit genietet. Fierders hat hast elts doarp syn eigen amateurtonielferiening, dêr't de grutte mearderheid fan feriene is yn it by de Ried fan de Fryske Beweging oansletten Bûn fan Fryske Toanielselskippen.

Tsjerke

Ien plak dêr't it Frysk noch net echt trochdrongen is, is yn 'e tsjerken. De grutte mearderheid fan 'e tsjerketsjinsten is oant hjoed de dei ta yn it Nederlânsk. Dochs binne der eltse snein wol in oantal Fryske tsjinsten, ornaris tusken de tsien en de tweintich, ferspraat oer de hiele provinsje. Der hat yn it ferline wol altyd oandacht foar it oersetten fan Psalmen en Gesangen west. Sa hat "de Yntertsjerklike Kommisje foar de Earetsjinst" (YKFE) der yn 2004 foar soarge dat it Lieteboek foar de Tsjerken no ek op kompaktskiif te krijen is.

Foarútsichten

Al ieuwenlang wurdt om it hoartsje de ûndergong fan 'e Fryske taal binnen fyftich of hûndert jier foarsein. Sokke ûnheilsprofeten wienen bygelyks Foeke Sjoerds yn 1765, Johan Winkler yn 1868, Waling Dykstra yn 1884, Jan Jelles Hof yn 1927, en Tony Feitsma yn 1962.

Yn 1967 waard der foar it earst in betroubere enkête oer de posysje fan it Frysk holden. It die bliken dat doe 71% fan 'e ynwenners fan Fryslân it Frysk as memmetaal hie. Yn 1980 fûn der op 'e nij in enkête plak en dêrút bliek dat doe noch mar 55% fan 'e ynwenners fan Fryslân it Frysk as memmetaal hie. Dat wie dus in ferlies fan 16% yn trettjin jier - of alteast sa like it op it earste gesicht. As men dat persintaazje ferrekkent mei de útstream fan Frysktaligen út Fryslân, de ynstream fan Nederlânsktaligen yn 'e provinsje en de groei fan 'e Fryske befolking, liket it al hiel oars. Mar dochs wie der in weromgong en op grûn dêrfan tochten taalûndersikers dat yn 1994, wer fjirtjin jier letter, it persintaazje Frysktaligen yn Fryslân op 46% lizze soe.

Mar doe't der yn 1994 wer in enkête holden waard, die bliken dat it persintaazje Frysktaligen stabyl bleaun wie op 55%. As men dat ferrekkenet mei de befolkingsgroei yn Fryslân yn 'e selde perioade (fan sa'n 580.000 nei 615.000), kin men dus mei wissichheid stelle dat der yn dy perioade in abslute taname fan Frysktaligen west hawwe moat fan rom 19.000. En dan is emigraasje út 'e provinsje troch foar in grut part Frysktaligen en ymmigraasje yn 'e provinsje troch foar in grut part Nederlânsktaligen noch net iens meirekkene.

Hoewol't harren relative oandiel yn 'e befolking fan Fryslân foar 1980 ôfnommen en dêrnei gelyk bleaun is, kin dus steld wurde dat der noch nea yn 'e skiednis safolle Frysktaligen west hawwe as hjoed de dei. En wat de takomst fan it Frysk oanbelanget: mei't der hjoed de dei noch in hiel soad bern binne dy't it Frysk as memmetaal meikrije en it hieltyd gewoaner wurdt dat minsken oer de hûndert jier âld wurde, sil it Frysk grif de twaentweintichste ieu helje.

ISO 639-Taalkoades

De ISO 639-taalkoades foar it Frysk binne "fy" en "fry". Om't it Wikipedia-projekt, lykas wenst op it ynternet, de twaletterige koades brûkt wurdt de Fryske Wikipedy oantsjut mei de koade "fy:".

Sjoch ek

Eksterne keppeling

Literatuer

  • K. Boelens en oaren, Twataligens - Ynlieding yn Underskate Aspekten fan de Twataligens, Ljouwert, 1981.
  • P. Breuker, Noarmaspekten fan it Hjoeddeiske Frysk, Grins, 1993.
  • D. Crystal, The Penguin Dictionary of Language (second edition), Londen, 1999.
  • K. Dykstra en B. Oldenhof, Lyts Hânboek fan de Fryske Literatuer, Ljouwert, 1997.
  • Geschiedenis van Friesland 1750-1995, ûnder redaksje fan Joh. Frieswijk, J.J. Huizinga, L.G. Jansma en Y.B. Kuiper, Amsterdam, 1998.
  • D. Gorter en R.J. Jonkman, Taal yn Fryslân op 'e Nij Besjoen, Ljouwert, 1995.
  • H.A. Heidinga, Frisia in the First Millennium - An Outline, Utert, 1997.
  • T. Hofstra, Oudnoors I, Grins, 1996.
  • K. Jansma, Friesland en zijn 44 gemeenten, Ljouwert, 1981.
  • P.M. Nieuwenhuijsen, Het Verschijnsel Taal, Bussum, 1995.
  • W.J. Renkema, Jeh. Ytsma en A. Willemsma, Frisian - The Frisian Language in Education in The Netherlands, Ljouwert, sûnder jier (1996).
  • Taaltrots - Purisme in een Veertigtal Talen, ûnder redaksje fan N. Sijs, Amsterdam/Antwerpen, 1999.
  • De miskende taaiheid fan it Frysk, Bertus Mulder, ISBN 978-90-330-0611-1