Fryske Frijheid: ferskil tusken ferzjes

Ut Wikipedy
Content deleted Content added
noch wat wurk dien, oarsaak en gefolch fierder útwreide (fan nl)
Rigel 13: Rigel 13:
As wichtichste oarsaak foar it ûntstean fan dizze frijheid wurdt wol sjoen de frijmoedigens tsjinoer de lânshearen dat harren stadichoan ûntwikkele en op it ein fan de [[11e ieu]] as gefolch fan de hieltyd werom kearende twisten oer de greeflike rjochten.
As wichtichste oarsaak foar it ûntstean fan dizze frijheid wurdt wol sjoen de frijmoedigens tsjinoer de lânshearen dat harren stadichoan ûntwikkele en op it ein fan de [[11e ieu]] as gefolch fan de hieltyd werom kearende twisten oer de greeflike rjochten.


De deaslach op greve [[Arnulf]] yn [[993]] liket it earste teken fan de ''Libertas'' fan de Friezen. Dizze Fryske greef sneuvele doe't er probeare de opstannige ûnderdienen fan him ta hearrigens te twingen. De moard op in oare greve [[Hindrik de Fette]] yn [[1101]] wurdt sjoen as it feitlik begjin fan de ''Fryske frijheid''. Dy Frijheid waard yn alle gefallen op 3 novimber [[1248]] troch de kening fan it [[Hillige Roomske ryk]] [[Willem II fan Hollân|Willem II]] oan de Friezen jûn. Dat die hy neidat er help krige hie fan de Friezen by it belis fan de stêd [[Aken (stêd)|Aken]]. Yn [[1417]] waard dat op 'e befêstige troch keizer [[Sigismund fan it Hillige Roomske Ryk|Sigismund]] dy't Fryslân ta ''ryksonmiddellijk'' gebiet ferkleare. Dêr stjit tsjinoer dat oare keizers Fryslân yn lien jûn hawwe, bygelyks [[Lodewijk IV fan it Hillige Roomske Ryk|Lodewijk IV]] oan de grêven fan [[Hollân]].
De deaslach op greve [[Arnulf]] yn [[993]] liket it earste teken fan de ''Libertas'' fan de Friezen. Dizze Fryske greef sneuvele doe't er probeare de opstannige ûnderdienen fan him ta hearrigens te twingen. De moard op in oare greve [[Hindrik de Fette]] yn [[1101]] wurdt sjoen as it feitlik begjin fan de ''Fryske frijheid''. Dy Frijheid waard yn alle gefallen op 3 novimber [[1248]] troch de kening fan it [[Hillige Roomske ryk]] [[Willem II fan Hollân|Willem II]] oan de Friezen jûn. Dat die hy neidat er help krige hie fan de Friezen by it belis fan de stêd [[Aken (stêd)|Aken]]. Yn [[1417]] waard dat op 'e befêstige troch keizer [[Sigismund fan it Hillige Roomske Ryk|Sigismund]] dy't Fryslân ta ''ryksonmiddellijk'' gebiet ferkleare. Dêr stjit tsjinoer dat oare keizers Fryslân yn lien jûn hawwe, bygelyks [[Loadewyk IV fan it Hillige Roomske Ryk|Loadewyk IV]] oan de grêven fan [[Hollân]].


Neffens lettere skriuwers soe de frijheid ôfkomstich wêze fan it saneamde [[Karelsprivileezje]] dat [[Karel de Grutte]] oan [[Magnus Forteman]] jûn hie, as beleanning foar de oermastering fan Rome. Ferskate boarnen meitsje fan dat Karelsprivileezje of de Magnuskerren gewaach. It orizjineel is fuort rekke, neffens guon ynmetsele yn de muorre fan in Tsjerke. Nei alle gedachten dy fan [[Almenum]], [[Ferwâlde]] of [[Aldeboarn]].
Neffens lettere skriuwers soe de frijheid ôfkomstich wêze fan it saneamde [[Karelsprivileezje]] dat [[Karel de Grutte]] oan [[Magnus Forteman]] jûn hie, as beleanning foar de oermastering fan Rome. Ferskate boarnen meitsje fan dat Karelsprivileezje of de Magnuskerren gewaach. It orizjineel is fuort rekke, neffens guon ynmetsele yn de muorre fan in Tsjerke. Nei alle gedachten dy fan [[Almenum]], [[Ferwâlde]] of [[Aldeboarn]].
Rigel 21: Rigel 21:
Neast de regelings fan de Opstalbeam waard ek besocht tebek te gripen oom werd ook getracht terug te grijpen op ''oud'' recht lykas dizze fêstlein wienen yn de [[17 Kêsten en 24 Lânrjochten]]. In slim probleem bleau lykwols de útfiering fan it rjocht. Faak wie der wol oerienstimming oer de ynhald fan it rjocht, mar stuite it ôftwingjen fan dat rjocht op swierichheden. As in wichtich man him net by de útslach fan in útspraak dellizze woe dan ûnbruts de middelen om him dêrta te twingen.
Neast de regelings fan de Opstalbeam waard ek besocht tebek te gripen oom werd ook getracht terug te grijpen op ''oud'' recht lykas dizze fêstlein wienen yn de [[17 Kêsten en 24 Lânrjochten]]. In slim probleem bleau lykwols de útfiering fan it rjocht. Faak wie der wol oerienstimming oer de ynhald fan it rjocht, mar stuite it ôftwingjen fan dat rjocht op swierichheden. As in wichtich man him net by de útslach fan in útspraak dellizze woe dan ûnbruts de middelen om him dêrta te twingen.


In oar gefoch troch it ûntbrekken fan in effektyf gesach wienen de twisten dy't betiden tusken guon groepen, bygelyks dy tusken de [[Skieringers en Fetkeapers]].
In oar gefoch troch it ûntbrekken fan in effektyf gesach wienen de twisten dy't betiden tusken guon groepen, bygelyks dy tusken de [[Skieringers en Fetkeapers]].


==Ein==
==Ein==

De ferzje fan 18 okt 2008 om 16.06

De Fryske seelânnen.
Skiednis fan Fryslân

Frisii
Grutte Folkeferfarren


Skiednis fan Fryslân
Skiednis fan de Friezen
Tiidline fan de Fryske skiednis


Fryslân yn de Midsiuwen
Fryske Ryk (6e iuw-734)
Fryske Frijheid (11e iuw-1498)
Upstalbeam (1156-1327)


Dieling nei de midsiuwen
Hearlikheid Fryslân (1524-1795)
Grinzer Ommelannen
Eastfrysk Greefskip en Foarstedom (1464-1744)


Hjoed
West-Fryslân (gjin lid Fryske Rie)
Westerlauwersk-Fryslân
Grinslân (gjin lid Fryske Rie)
East-Fryslân
Noard-Fryslân

De Fryske frijheid wie de útsûnderingsposysje fan Fryslân yn it feodale Jeropa fan de midsieuwen. Dizze frijheid ûntwikkele harren op it ein fan de 11e ieu.

It ûntstean

Yn de Karolingyske tiid wie it regel dat it ryk opdield wie yn lytse gebieten (ek wol goaën neamd), dy't bestjoerd waarden troch in hear. Foar it meastepart wienen dat greven, dy't harren, úteinlik, ferantwurdzje moasten foar in kening. By de Friezen wie dat op in bepaald stuit lykwols oars. Sy bestjoerden harsels, en de ienige hear dy't oer harren stie, wie de kening sels.

Oft dyselde situaasje ek gou foar de Romeinske tiid is net dúdlik. Wol skriuwe de Romeinske boarnen al oer de Friezen as in folk dat yn minne omstannichheden libbet, mar de seinings fan it Romeinske ryk net wol, om't it dy betelje moat mei syn frijheid.

Oft dy frijheid in rjocht wie, of fuortkaam út omstannichheden sa min dat gjin hear der belang by hie, is ek net wis. Der hat al sprake west fan in Karelsprivileezje dat dizze frijheid fêstlein hawwe soe, mar der wurdt no oannaam dat dat, as it bestien hat, in falsifikaasje wie.

Oarsaken en gefolgen

As wichtichste oarsaak foar it ûntstean fan dizze frijheid wurdt wol sjoen de frijmoedigens tsjinoer de lânshearen dat harren stadichoan ûntwikkele en op it ein fan de 11e ieu as gefolch fan de hieltyd werom kearende twisten oer de greeflike rjochten.

De deaslach op greve Arnulf yn 993 liket it earste teken fan de Libertas fan de Friezen. Dizze Fryske greef sneuvele doe't er probeare de opstannige ûnderdienen fan him ta hearrigens te twingen. De moard op in oare greve Hindrik de Fette yn 1101 wurdt sjoen as it feitlik begjin fan de Fryske frijheid. Dy Frijheid waard yn alle gefallen op 3 novimber 1248 troch de kening fan it Hillige Roomske ryk Willem II oan de Friezen jûn. Dat die hy neidat er help krige hie fan de Friezen by it belis fan de stêd Aken. Yn 1417 waard dat op 'e befêstige troch keizer Sigismund dy't Fryslân ta ryksonmiddellijk gebiet ferkleare. Dêr stjit tsjinoer dat oare keizers Fryslân yn lien jûn hawwe, bygelyks Loadewyk IV oan de grêven fan Hollân.

Neffens lettere skriuwers soe de frijheid ôfkomstich wêze fan it saneamde Karelsprivileezje dat Karel de Grutte oan Magnus Forteman jûn hie, as beleanning foar de oermastering fan Rome. Ferskate boarnen meitsje fan dat Karelsprivileezje of de Magnuskerren gewaach. It orizjineel is fuort rekke, neffens guon ynmetsele yn de muorre fan in Tsjerke. Nei alle gedachten dy fan Almenum, Ferwâlde of Aldeboarn.

It ûntbrekken fan in lânshear betsjutte dat er ek gjin sintraal bestjoer bestie. Benammen foar de wetjouwing en rjochtspraak, dy't yn de midsieuwen noch net dudlik fan inoar skieden wienen, wie dat slim. Om dat gât op te follen waard lykwols besocht om foar it hiele gebiet fan de Friezen regels fêst te lizzen. Ut ferkate omkriten kamen dêrfoar ôffeardigers geregeldewei by inoar by de Opstalbeam bij Aurich. Letter waarden ek gearkomsten hâlden yn de stêd Grins.

Neast de regelings fan de Opstalbeam waard ek besocht tebek te gripen oom werd ook getracht terug te grijpen op oud recht lykas dizze fêstlein wienen yn de 17 Kêsten en 24 Lânrjochten. In slim probleem bleau lykwols de útfiering fan it rjocht. Faak wie der wol oerienstimming oer de ynhald fan it rjocht, mar stuite it ôftwingjen fan dat rjocht op swierichheden. As in wichtich man him net by de útslach fan in útspraak dellizze woe dan ûnbruts de middelen om him dêrta te twingen.

In oar gefoch troch it ûntbrekken fan in effektyf gesach wienen de twisten dy't betiden tusken guon groepen, bygelyks dy tusken de Skieringers en Fetkeapers.

Ein

Oan de ein fan de Midsieuwen wie Fryslân yn alle gefallen wichtich genôch dat der in eigen groep fan eallju yn ûntstie, en dat ek de eallju fan bûten har each der op rjochten. Op himsels wie mei dy eigen Fryske eallju de frijheid al foar in grut part ferdwûn, mar as de formele ein fan de Fryske frijheid wurdt it gearkommen fan dy twa groepen ealju sjoen. Foar 1500 wienen de Fryske eallju al ûnderdiel wurden fan it feodale systeem, trochdat se sels feodale titels oannamen, of troch bûtenlânske machthawwers oerwûn waarden.

Hjoeddeiske betsjutting

Sûnt dy tiid libbet der in sterke tradysje yn Fryslân fan de ferlerne Fryske frijheid. Mar it byld dêrfan feroaret dúdlik mei it feroarjen fan de tiden. De hjoeddeiske wearde fan dy frijheid leit dan ek net yn it weromsjen nei in tiid dy't mear as fiif ieuwen tebek leit, mar mear as symboal fan de Friezen as selsstannich folk. Wat dy frijheid betsjut, hinget dêrmei ôf fan hoe't men dat folk telt.