Regensburg: ferskil tusken ferzjes
gjin bewurkingsgearfetting
kt |
No edit summary |
||
Rigel 1:
{{Stêd mei flagge|
Ofbyld= [[File:DSC2452 Donaublick Regensburg.tif|300px|]] |
Flagge= [[File:Gjin Flagge (Bekend).PNG|120px]]|
Wapen= [[File:Wappen Regensburg.svg|80px]] |
Ynwennertal= 153.094 <small>(31-12-2019)</small>|
Oerflak= 80,7 km² |
Befolkingstichtens= 1.897/km² |
Stêdekloft= |
Hichte= 337 m. boppe seenivo |
Lân= [[File:Flag of Germany.svg|20px]] [[Dútslân]] |
Bestj. ienh. 1= Dielsteat |
Namme bestj. ienh. 1= [[File:Flag of Bavaria (lozengy).svg|border|20px]] [[Beieren]] |
Bestj. ienh. 2= Regierungsbezirk |
Namme bestj. ienh. 2= [[File:Flagge Oberpfalz.svg|border|20px]] Oberpfalz |
Stifting= |
Tiidsône= [[UTC]]+1 |
Simmertiid= UTC+2 |
Koördinaten= |
Webside= [https://www.regensburg.de/ www.regensburg.de] |
}}
'''Regensburg''' ([[Beiersk]]: ''Rèngschburg'') is in stêd yn de [[Dútslân|Dútske]] dielsteat [[Beieren]]. Regensburg is sûnt it jier [[1940]] in Dútske ''Großstadt'', dat wol sizze in stêd mei teminsten 100.000 ynwenners.
== Skiednis ==
[[File:Regensburg - Porta Pretoria.jpg|thumb|left|250px|<center>''Resten fan de romeinske Porta Pretoria''</center>]]
==== Iere skiednis ====
Yn it jier 179 bouden de romeinen nei it ferjijen fan de [[Markomannen]] ûnder it regear fan keizer Markus Aurelius it fort Castra Regina ("fort by de rivier Regen"), in wichtich kamp op it meast noardelike punt fan de Donau. Castra Regina bestie út it ommuorre kamp fan it legioen, in delsetting foar boargers, in grut begraaflak en ferskillende timpels en hillichdommen. De stiennen muorren hiene in hichte fan likernôch 10 meter, fjouwer poarten en in grut tal tuorren en tuorkes en is hjoeddedei noch altiten yn de plattegrûn fan de histoaryske stêd werom te kennen. Fan de romeinske poarten en muorren binne op ferskate plakken noch resten te finen yn en by de besteande bebouwing.
==== Midsiuwen ====
Sûnt de 6e iuw hearsken de Agilolingen oer Regensburg. Fan likernôch 530 oant de earste helte fan de 13e iuw wie Regensburg de haadstêd fan Beieren. Regensburg is ien fan de âldste bisdommen fan Dútslân, dat al ferskillende desinnia bestie doe't [[Bonifatius]] it yn 739 oan it [[Kanonyk Rjocht]] en dêrmei oan de Biskop fan Rome ûndergeskikt makke.
Nei't fjirtjin Boheemske prinsen harren yn Regensburg dope litte hiene, waard de stêd de basis foar it kristenjen fan de [[Tsjechen]]; it bisdom Regensburg wie it memmebisdom fan dat fan Praach. Sa waarden de Tsjechen oars as oare Slavyske folken net otterdoks, mar roomsk-katolyk. Yn it jier 800 hie Regensburg al 23.000 ynwenners, yn it jier 1050 wie it ynwennertal al tanommen oant 40.000. Yn dy tiid wie de stêd grutter as [[Rome (stêd)|Rome]] en [[Keulen]] en der waard hannel dreaun mei stêden lykas Feneesje, Kiëv en Parys. Ek wie neffens in gesant fan de kalyf fan Córdoba Ibrahim ibn Yaqub de stêd in sintrum fan midsiuwske [[Slavernij|slavehannel]]. De hannel bestie út it eksportearjen fan kriichsfinzene [[Balten]] en [[Slaven (folk)|Slaven]] nei [[Islaam|islamityske]] gebieten.
[[File:Regensburg, Steinerne Brücke09.jpg|thumb|250px|left|<center>''Stiennen brêge''</center>]]
De [[Romaanske arsjitektuer|romaanske]] en [[Gotyk|goatyske]] arsjitektuer fan de midsiuwen behearskje noch jimmeroan it oansjen fan de histoaryske binnenstêd. In teken fan de wolstân fan de stêd is de bou fan in stiennen brêge oer de Donau tusken 1135 en 1146. It midsiuwske bouwûnder droech noch mear by oan de wolstân fan de stêd en stie model foar de bou fan in soad oare brêgen.
[[File:Regensburg aus der Flugzeugperspektive .jpg|thumb|260px|<center>''Loftôfbyld fan de histoaryske binnenstêd''</center>]]
Yn 1245 ferliende keizer Freark II Regensburg de status fan [[frije ryksstêd]]. De stêd hie njonken in tal privileezjes it rjocht op selsbestjoer en in eigen boargemaster en stedsried. Om 1273 hinne waard útein set mei de bou fan in nije domtsjerke. Tsjin it ein fan de 13e iuw begûn ek de bou fan in midsiuwske stedsmuorre mei sân poartetuorren, sadat de nije foarstêden yn it westen en easten en ferskate tsjerken en kleasters yn it stedsgebiet kamen te lizzen. De 14e iuw brocht Regensburg in ekonomyske delgong om't de hannelsrûtes ferlein waarden, wêrfan't stêden as [[Augsburg]], [[Wenen]] en [[Neurenberch]] hieltiten mear profitearren. Foar de legere ynkomsten stiene hegere útjeften, want de earste tritich jier fan de 14e iuw stiene yn it ramt fan de bou fan de nije ferdigeningswurken. Ek de earste grutte [[pest]]weach, dy't fan 1347 oant 1353 fanút Aazje oer hiel Europa spielde, hie in skealike ynfloed op de ekonomyske ûntjouwing en in drastyske delgong fan it ynwennertal fan Regensburg. Ek de 15e iuw bleau de stêd lêst hâlden fan ekonomyske delgong, itjinge liede ta it bankrot fan de stêd.
Troch de [[Osmaanske Ryk|Turkske]] ynfal en it oermasterjen fan grutte dielen fan súdeast-Europa kaam de stêd jimmeroan mear oan de râne fan Europa te lizzen. Foar de kosten fan de striid tsjin de Turken easke keizer Freark III op alle ryksdagen jild fan de ryksstannen. Fan Regensburg woe de keizer 6.000 gûne hawwe, mar it slagge de stêd, wêrfan't it ynwennertal yntusken oant 12.000 sakke wie, net om it jild op te bringen, fral ek om 't de keizer as beskermhear fan de joaden earder al yn 1476 de stêd feroardiele hie ta it beteljen fan in boete fan 8.000 gûne foar it jierrenlang finzen setten fan santjin ûnskuldige foaroansteande joaden. De stêd wie dêrom twongen nije belestings te heffen, itjinge ta opskuor ûnder de gilden liede. Om de skuld oan de keizer dochs betelje te kinnen ferkocht de rie de stêd yn 1486 oan de âlde boarchgreve [[Albrecht IV fan Beieren|Albrecht]], sadat Regensburg ûnderdiel waard fan it [[hartochdom Regensburg]]. Keizer Freark en syn yn 1486 as kening kroande en meihearskjende soan, de lettere keizer Maksimiliaan I, wiene poer op de ûnderwerping fan Regensburg tsjin. Under mililtêre druk moast Albrecht IV belies jaan en waard yn 1492 de âlde sitewaasje hersteld.
Om't de ekonomyske sitewaasje dêrnei net ferbettere en der noch oanhingers fan de Beierske hartoch yn de stêd wiene, bleau der gestokel. In tiidrek fan sosjale ûnrêst ûnstie dy't wol tritich jier oanhold en lang om let, gebrûk meitsjend fan it machtsfakuüm dat nei de dea fan keizer Maksilmiliaan I yn 1519 ûnstie, útmûne yn de feroardening fan de stedsried dat de hiele joadske mienskip de stêd ferlitte moast.
==== Reformaasje ====
[[File:Haidplatz - Neue Waag - Regensburg.jpg|thumb|260px|<center>''De ''Nije Waach'' dêr't it godstsinstpetear tusken [[Philipp Melanchthon]] en [[Jehannes Eck]] plakfûn''</center>]]
Nei it mislearre godstsjinstpetear tusken [[Philipp Melanchthon]] en de [[Dominikanen|dominikaanske]] teolooch [[Jehannes Eck]] fan 1541 adoptearre de stêd in jier letter offisjeel de [[reformaasje]] troch de ynfiering fan de [[Maarten Luther|lutherske]] lear. Dochs bleau Regensburg de sit fan it bisdom en ferskate abdijen. Trije abdijen, Sint Emmeranus, de NiederMünster en de Obermüster wiene frije keizerlike abdijen yn it Hillige Roomske Ryk mei in sit en in stim yn de Ryksdei. Dat betsjutte de unike sitewaasje dat de stêd bestie út fiif ûnôfhinklike steaten: de [[Protestantisme|protestantske]] stêd, it roomske bisdom en de trije abdijen.
[[File:Altes Rathaus Regensburg 20160926 128.jpg|thumb|left|250px|<center>''It Alde Riedshûs''</center>]]
Sûnt it ein fan de 16e iuw, mar fral yn de [[Tritichjierrige Kriich]] en de jierren nei de [[Frede fan Westfalen]], foarme de stêd ien fan de wichtichste plakken dêr't de protestanten fan Eastenryk hinne flechten. Fan de likernôch 100.000 ballings bleaune guon yn Regensburg, mar oaren reizgen fierder nei Neurenberch, [[Swaben (lânstreek)|Swaben]], [[Franken (gebiet)|Franken]], [[Prusen]] en [[Nederlân]]. Fan 1663 oant de ûntbining fan it [[Hillige Roomske Ryk]] yn 1806 wie Regensburg de stêd, dêr't de Altitenduorjende Ryksdei gearkaam. Yn de grutte seal fan it Alde Riedshûs holden de keizer, de kar- en ryksfoarsten, prelaten en greven alle jierren sitting.
==== 19e iuw ====
Mei de yntegraasje fan Regensburg yn it foarstendom Regensburg ferlear de stêd de status fan keizerlike stêd. As kompinsaasje foar it ferlies fan de troch [[Frankryk]] anneksearre gebieten op de lofter kant fan de [[Ryn]] waard it oerdroegen oan de [[Mainz]]er karfoarst en aartskânsler fan it Hillige Roomske Ryk, Carl von Dalberg. Formeel ferhûze de sit fan it aartsbisdom fan Mainz nei Regensburg. Dalberg feriene de biskopssit, de abdijen en de stêd yn it foarstendom Regensburg. Hy soarge ek foar like rjochten foar protestanten en katoliken. Yn 1810 droech er Regensburg oer oan it [[keninkryk Beieren]].
[[File:Thevenin-Storming of Ratisbon.jpg|thumb|260px|<center>''Slach om Regensburg (1809)''</center>]]
Tusken 19 april en 23 april 1809 wie Regensburg it toniel fan de Slach om Regensburg tusken troepen ûnder befel fan Henri Gatien Bertrand en Napoleon sels en de weromlûkende Eastenrykske troepen. De stêd waard oerrompele nei't de foarrieden en munysje op rekke wiene. Regensburg hie slim te lijen fan de striid; likernôch 150 hûzen baarnden út en de stêd waard plondere.
==== Twadde Wrâldkriich ====
[[File:Judische Gemeinde Regensburg (1912).jpg|thumb|left|250px|<center>''De yn 1938 ferneatige [[synagoge]]''</center>]]
Op 17 augustus 1943 en op 5 febrewaris 1945 bombardearren de alliearre krêften Regensburg. De doelen wiene in fabryk dêr't de Messerschmitt Bf 109 produsearre waard en in oaljeraffinaderij. By de bombarademinten hie Regensburg sels net in soad te lijen fan ferneatigings, it grutste kulturele ferlies fan de stêd hat wol de romaanske abdijtsjerke Obermünster west. De tsjerke waard by in loftoanfal fan maart 1945 ferneatige en net wer opboud. De drege ekonomyske sitewaasje fan de stêd nei de oarloch droech der oan by dat in soad histoaryske gebouwen nei de kriich net ôfbrusten en ferfongen waarden troch nije gebouwen.
Sûnt 1940 waarden út it regionale psychiatrysk sikehûs oan de Ludwig-Thoma-Straße meiïnoar 638 froulju, manlju en bern yn it ramt fan it eutanasy-programma [[Aksje T4]] nei [[Eutanasysintrum Hartheim|Hartheim]] deportearre. Mear as 500 oare minsken waard mei twang sterilisearre.
Yn de lêste jierren fan de kriich wie yn it Colosseum yn it stedsdiel Stadtamhof in bûtenkamp fan [[Flossenbürg (konsintraasjekamp)|Flossenbürg]], fan wêrút sa'n 460 finzenen út hiel Europa twangarbeid yn 'e omkriten dwaan moasten. Yn mar fiif wiken tiid ferstoaren 40 twangarbeiders ûnder de minne omstannichheden.<ref>[https://www.gedenkstaette-flossenbuerg.de/de/geschichte/aussenlager/regensburg Gedenkstätte Flossenbürg]</ref>
De monumintale synagoge fan Regensburg út 1912 waard op 9 novimber 1938 yn 'e brân stuten en de ruïne yn de moannen dêrnei hielendal ôfbrutsen. Fan de joadske mienskip wist hast de helte op 'e tiid te flechtsjen of te emigrearjen. Meiïnoar waarden der likernôch 250 joadske ynwenners yn 1942 nei it easten deportearre en fermoarde yn de kampen.
Ta oantinken fan de slachtoffers fan it [[nasjonaal-sosjalisme]] binne op 12 juny 2007 de earste [[stroffelstiennen]] lein.
==== Nei 1945 ====
Foar mear yndustry ynvestearre Regensburg oan it begjin fan de jierren 1960 yn de technyske en sosjale ynfrastruktuer fan de stêd. Siemens wie de earste multynasjonale ûndernimming dy't yn Regensburg in fêstiging bouwe liet. De twadde wie BMW, dy't in grutte produksjefabryk bouwe liet. Sûnt de jierren 1990 brochten mear hightech bedriuwen wurkgelegenheid nei Regensburg, lykas Unfineon en OSRAM.
Yn 2006 waard it histoaryske sintrum mei it stedsdiel Stadtamhof oan de oare kant fan de Donau tafoege oan de list fan it [[wrâlderfgoed]] fan [[UNESCO]]. Regensburg is noardlik fan de Alpen ien fan de grutste midsiuwske stêden.
== Befolkingsûntwikkeling ==
{| class="wikitable" style="width:450px"
|-
! style="text-align:left;"| Jier || 1861 || 1875 || 1900 || 1925 || 1933 || 1950 || 1960 || 2019
|- style="text-align:center;"
|style="text-align:left;"| '''Ynwenners''' || 27.875 || 31.504 || 45.429 || 76.948 || 81.106 || 117.291 || 123.400 || 153.094
|}
== It besjen wurdich ==
[[File:Regensburg Dom 160910.jpg|thumb|250px|<center>''De Petrusdom''</center>]]
[[File:Schloss St. Emmeram Regensburg 28.JPG|thumb|250px|<center>''Slot Sint-Emmeranus''</center>]]
* [[Dom fan Regensburg|Domtsjerke Sint-Petrus]] (Domplatz)
* Kleaster Sankt Emmeram (Emmeranplatz)
* Eardere dominikanertsjerke Sint-Blasius (Beraiterweg)
* Stifttsjerke Us Leavefrouwe fan de Alde Kapel (Alter Kornmarkt)
* Karmelitentsjerke Sint-Joazef (Am alten Kornmarkt)
* Trije-ienheidstsjerke (Schrerestrasse)
* Sint-Kassianustsjerke (Kassiansplatz)
* Neupfarrkirche (Neupfarrplatz)
* Stift Niedermünster (noardeastlik fan de dom)
* Sint-Jabikstsjerke of Skottentsjerke Sint-Jabik (Jakobsstrasse)
* Alde Riedshûs
* Herzogshof (eastlik fan de dom)
* Slot fan de foarsten fan Thurn en Taksis
* Stiennen brêge oer de Donau (1135-1146)
== Musea ==
* Altes Radhaus
* Museum der Stadt Regensburg
* Diözesanmuseum
* Fürst Thurn und Taxis Schlossmuseum
* Naturkundemuseum Ostbayern
* Keplergedächtnishaus
* Ostdeutsche Galerie
{{boarnen|boarnefernijing=
Foar boarnen en oare literatuer, sjoch ûnder: [https://de.wikipedia.org/wiki/Regensburg ''References'', op dizze side]
{{reflist}}
----
{{Commonscat|Regensburg}}
}}
{{Beieren}}
[[Kategory:Regensburg| ]]
| |||