Gysbert Japiks: ferskil tusken ferzjes

Ut Wikipedy
Content deleted Content added
No edit summary
No edit summary
Rigel 1: Rigel 1:
[[Ofbyld:Gysbert Japix portrait by Matthijs Harings.tif|thumb||Gysbert Japiks, skildere troch [[Matthijs Harings]].]]
[[Ofbyld:Gysbert Japix portrait by Matthijs Harings.tif|thumb||Gysbert Japiks (1937), skildere troch [[Matthijs Harings]].]]
'''Gysbert Japiks''' ([[Boalsert (stêd)|Boalsert]], [[1603]] - dêre, [[1666]]) wie in [[Fryslân|Frysk]] [[skriuwer]], [[dichter]], [[taalkundige|taalgelearde]], [[skoalmaster]] en [[foarsjonger]]. Hy is ferneamd wurden troch syn [[dichtwurk]]. Hy ûntwikkele nei it ferfal fan de [[Aldfrysk]]e [[taal]]tradysje in [[Midfrysk|nije Fryske kultuertaal]]. Dêryn skoep er sawol [[proaza]] as [[poëzij]]. Syn [[fersen]] skreau er – lykas yn dy perioade gebrûklik – foaral om sjonge te kinnen.
'''Gysbert Japiks''' ([[Boalsert (stêd)|Boalsert]], [[1603]] - dêre, [[1666]]) wie in [[Fryslân|Frysk]] [[skriuwer]], [[dichter]], [[taalkundige|taalgelearde]], [[skoalmaster]] en [[foarsjonger]]. Hy is ferneamd wurden troch syn [[dichtwurk]] en ûntwikkele nei it ferfal fan de [[Aldfrysk]]e [[taal]]tradysje in [[Midfrysk|nije Fryske kultuertaal]], dêryn skoep er sawol [[proaza]] as [[poëzij]]. Syn [[fersen]] skreau er – lykas yn dy perioade gebrûklik – foaral om sjonge te kinnen. By syn libben waard de ''Fryske tsjerne'' útjûn, twa jier nei syn dea ferskynt syn samle wurk yn de ''Fryske Rymlerye''.


== Namme ==
== Namme ==
De famyljenamme fan Gysbert Japiks wie Hol(c)kema. Gysbert brûkte syn famyljenamme net sa faak, oaren nei him likemin. It gefolch is dat it patronymikum (famyljenamme wurdt ôflaat fan de namme fan de heit) Japiks meastentiids as famyljenamme brûkt wurdt. Dêrtroch binne der yn ‘e rin fan de skiednis trije gongbere farianten ûntstien. De skriuwwize ‘Japicx’ komt fan de ûndertekening dy’t Gysbert brûkte yn de brieven oan syn freon [[Simon Abbes Gabbema|Symen Abbes Gabbema]]. Dy brieven binne opnommen yn de Rymlerye-edysjes fan 1681 en 1684. Om’t de ‘x’ neffens de [[Fryske stavering|Fryske staveringsregels]] net of amper brûkt wurdt (ek net by nammen), is de skriuwwize ‘Japiks’ ûntstien. Dy skriuwwize is ek brûkt op it titelblêd fan de ''Friesche Rymlerye''.
De namme fan 'Gysbert Japiks' wurdt op ferskate wizen skreaun. Benammen it patronymikum hat in soad ferskiningsfoarmen. Njonken ''Japiks'' komme ek ''Japicx'' en ''Japix'' foar. De namme ''Jakobs'' wurdt ek wol brûkt. Gysbert syn achternamme wie Holckema, mar dy waard net brûkt. By de foarnamme giet it om de Nederlânske foarm ''Gijsbert'' en de Fryske namme ''Gysbert''.

Oant 1989 wienen de farianten ‘Jacobs’ en ‘Japiks’ gongber, mar nei’t Philippus Breuker mei de publikaasje fan syn proefskrift de tredde fariant wer ynfierde, waard oan ‘Japicx’ opnij de foarkar jûn. Foar de ‘Gysbert Japicxpriis’ hat de provinsje Fryslân konsekwint de –cx skriuwwize brûkt. Deselde offisjele skriuwwize is ek oernommen troch it Gysbert Japicxhûs.<ref>Webside [[Gysbert Japicxhûs]]: [https://www.gysbertjapicx.frl/gysbert-japicx/skriuwwize-skaainamme/ Skriuwwize famyljenamme] (lêst sjoen op 8 okt. 2020)</ref>


== Libben ==
== Libben ==
[[Ofbyld:20140503 Wipstraat 6 (Gysbert Japicxhûs) Bolsward Fr NL.jpg|thumb|left|180px|It hjoeddeistige museum ''Gysbert Japicxhûs'' wie it bertehûs fan Gysbert Japiks.]]
[[Ofbyld:20140503 Wipstraat 6 (Gysbert Japicxhûs) Bolsward Fr NL.jpg|thumb|It hjoeddeistige museum ''Gysbert Japicxhûs'' wie it bertehûs fan Gysbert Japiks.]]
Gysbert Japicx waard berne yn 1603 oan de Wipstrjitte yn [[Boalsert]] as soan fan Ancke Willems en Jacob Gysberts. Syn âlden trouden yn 1602 en Gysbert is nei alle gedachten de âldste fan de fiif bern dy't se krigen. De famylje makke diel út fan de foarname Boalserter boargerij.
Gysbert Japiks kaam út de foarname Boalserter boargerij as soan fan Jacob Gysberts. Syn heit wie kistemakker, diaken, belestinggarder en letter boargemaster fan de stêd. Doe't tusken 1614 en 1616 it ferneamde [[stedhûs fan Boalsert]] boud waard, wie Jacob Gysberts de ûntwerper en útfierder fan it houtsnijwurk yn de riedseal. Nei de legere skoalle folge de jonge Gysbert de [[Latynske skoalle]] en learde ta skoalmaster. As sadanich waard er yn 1625 te Wytmarsum beneamd, yn 1637 begûn er as skoalmaster yn syn berteplak Boalsert.<ref name="Biografy Gysbert Japiks">[http://www.sirkwy.nl/titel/91 Webside www.sirkwy.nl: biografy Gysbert Japiks]</ref> Japiks troud yn 1636 mei de Ljouwerter notarisdochter Sijke Salves Nicolai.

Doe’t tusken 1614 en 1616 it ferneamde [[stedhûs fan Boalsert]] boud waard, wie Jacob Gysberts de ûntwerper en útfierder fan it houtsnijwurk yn de riedseal. Ferneamder is er lykwols om syn wurk yn de polityk en tsjerke fan Boalsert. Hy hat alle tsjerklike funksjes hân dy’t der foar oaren as dûmnys wienen, lykas diaken en âlderling. Yn de tritiger jierren kaam er yn it stedsbestjoer en waard yn 1640 foar twa jier [[boargemaster]] fan [[Boalsert]].

Nei de legere skoalle folge de jonge Gysbert de [[Latynske skoalle]] en learde ta skoalmaster. Nei syn stúdzje kaam er ynearsten by syn heit op kantoar, mar yn 1625 waard er beneamd as master yn [[Wytmarsum]], dêr’t er tsien jier bleau. Dêrnei hat er nei alle gedachten koart yn Bitgum oan it wurk west, om fan 1637 oant syn dea as stedsskoalmaster en -foarsjonger yn Boalsert te wurkjen.<ref name="Biografy Gysbert Japiks">[https://www.sirkwy.frl/index.php/skriuwers-biografyen/39-j/328-gysbert-japix Webside www.sirkwy.nl: biografy Gysbert Japiks]</ref> Japiks troud yn 1636 mei de Ljouwerter notarisdochter Sijke Salves Nicolai.


Yn 1640 ferskynde syn earste wurk, de ''Friesche Tjerne''. Yn de jierren nei de Friesche Tjerne gie er troch mei it skriuwen fan poëzij en proaza, leafdespoëzij, gelegenheidsdichten en ek in soad psalmberimings. Skriuwendewei tocht er ek nei oer de krekte stavering fan it Frysk. De begjinsels dêrfan binne nei syn dea publisearre en gouwen yn de njoggentjinde en tweintichste iuw noch as referinsjepunt by staveringsdiskusjes.<ref>[http://www.11en30.nu/global/fri/Artikel/29/ Gysbert Japiks yn de Kanon fan de Fryske Skiednis]</ref>
Yn 1640 ferskynde syn earste wurk, de ''Friesche Tjerne''. Yn de jierren nei de Friesche Tjerne gie er troch mei it skriuwen fan poëzij en proaza, leafdespoëzij, gelegenheidsdichten en ek in soad psalmberimings. Skriuwendewei tocht er ek nei oer de krekte stavering fan it Frysk. De begjinsels dêrfan binne nei syn dea publisearre en gouwen yn de njoggentjinde en tweintichste iuw noch as referinsjepunt by staveringsdiskusjes.<ref>[http://www.11en30.nu/global/fri/Artikel/29/ Gysbert Japiks yn de Kanon fan de Fryske Skiednis]</ref>
Rigel 16: Rigel 22:


== Wurk ==
== Wurk ==
[[Ofbyld:Friesche Rymlerye 1668.JPG|thumb|170px|Friesche Rymlerye (1668)]]
[[Ofbyld:Friesche Rymlerye 1668.JPG|thumb|Friesche Rymlerye (1668)]]
Japiks libbe yn in tiid fan oergong fan de [[renêssânse]] nei de [[barok (stylperioade)|barok]]. Beide stilen krigen har beslach yn it wurk fan Japiks.<ref name="Biografy Gysbert Japiks">[http://www.sirkwy.nl/titel/91 Webside www.sirkwy.nl: biografy Gysbert Japiks]</ref><ref>[http://www.tseadbruinja.nl/engels/frisian.htm Webside fan dichter Tsead Bruinja oer de skiednis fan de Fryske letteren]</ref>
Japiks libbe yn in tiid fan oergong fan de [[renêssânse]] nei de [[barok (stylperioade)|barok]]. Beide stilen krigen har beslach yn it wurk fan Japiks.<ref name="Biografy Gysbert Japiks">[https://www.sirkwy.frl/index.php/skriuwers-biografyen/39-j/328-gysbert-japix Webside www.sirkwy.nl: biografy Gysbert Japiks]</ref><ref>[http://www.tseadbruinja.nl/engels/frisian.htm Webside fan dichter Tsead Bruinja oer de skiednis fan de Fryske letteren]</ref>


Yn it jier 1640 waard de ''Friessche Tjerne'', in brulloftfers, printe. It wie it iennichste boekwurk dat by syn libben ferskynd is. Nei syn dea waard al syn wurk, ynklusyf de Fryske Tjerne, sammele yn de ''Friesche Rymlerye''. Dat boek ferskynde yn 1668, twa jier nei de dea fan Gysbert Japiks.
Yn it jier 1640 waard de ''Friessche Tjerne'', in brulloftfers, printe. It wie it iennichste boekwurk dat by syn libben ferskynd is. Nei syn dea waard al syn wurk, ynklusyf de Fryske Tjerne, sammele yn de ''Friesche Rymlerye''. Dat boek ferskynde yn 1668, twa jier nei de dea fan Gysbert Japiks.


De Fryske Rymlerye bestiet út trije skiften:
De Fryske Rymlerye waard nei de moade fan de 17e iuw yn trije skiften ferdield:
*"Ljeafd in bortlycke mingel-deuntsjes" (Leafde en boartlike mingeldeuntsjes)
*In lirysk part: "Ljeafd in bortlycke mingel-deuntsjes" (leafde en boartlike mingeldeuntsjes)
*"gemiene of huwzmanne petear" (Gemiene of hûsmanne petear)
*In didaktysk part: "Gemiene of huwzmanne petear" (gemiene of hûsmanne petear)
*"hymmelsch harp-luwd" (Himelsk harplûd)
*In religieus part: "Hymmelsch harp-luwd" (himelsk harplûd)

De ferdieling fan syn boek beslacht in lyrysk, didaktysk en religieus part. Dat is in ferdieling sa't dy yn de 17e iuw wol faker makke waard.


Gysbert Japiks wie ek foarsjonger yn de [[Martinytsjerke (Boalsert)|Martinytsjerke]] fan Boalsert. Yn it lêste part fan de Friesche Rymlerye binne de mear as fyftich Fryske psalmeberimings fan Gysbert Japix gearbrocht, dêr 't de Boalserter dichter paadsljochtsjend wurk mei dien hat foar it brûken fan it Frysk as tsjerketaal.
Gysbert Japiks wie ek foarsjonger yn de [[Martinytsjerke (Boalsert)|Martinytsjerke]] fan Boalsert. Yn it lêste part fan de Friesche Rymlerye binne de mear as fyftich Fryske psalmeberimings fan Gysbert Japix gearbrocht, dêr 't de Boalserter dichter paadsljochtsjend wurk mei dien hat foar it brûken fan it Frysk as tsjerketaal.
Rigel 57: Rigel 61:
*De tekst út de rjochterrige is yn de moderne stavering skreaun.<ref>De tekst yn de moderne stavering komt út it ''[[Frysk Lieteboek]]'', Afûk, Ljouwert, 2000 (s. 42)</ref>
*De tekst út de rjochterrige is yn de moderne stavering skreaun.<ref>De tekst yn de moderne stavering komt út it ''[[Frysk Lieteboek]]'', Afûk, Ljouwert, 2000 (s. 42)</ref>


== Betsjutting ==
== Ynfloed ==
[[Ofbyld:Boalsert - tinkstien Gysbert Japicx.jpg|thumb|left|170px|Tinkstien ynmitsele yn de Gysbert Japiksbrêge yn Boalsert.]]
[[Ofbyld:Boalsert - tinkstien Gysbert Japicx.jpg|left|thumb|180px|Tinkstien ynmitsele yn de Gysbert Japiksbrêge yn Boalsert.]]
Gysbert Japicx moat al by syn libben nasjonaal en ynternasjonaal bekend west hawwe. Hy stie yn kontakt mei Hollânske en Ingelske skriuwers en gelearden. De Ingelse gelearde Franciscus Junius hat in skoft yn [[Boalsert]] wenne om fan Gysbert Japicx it [[Frysk]] te learen. De bysûndere betsjutting fan Japicx’ wurk leit yn it feit, dat hy foar it earst sûnt it ferdwinen fan it Frysk as rjochts- en bestjoerstaal, om 1580 hinne, de taal wer foar serieus wurk brûkt. Syn skriuwerij slút kwa styl oan by dy fan 17de iuwske renêssânse skriuwers.
[[Ofbyld:Stanbyld GysbertJapiks byMartinytsjerkeBoalsert.JPG|thumb|180px|Stânbyld fan Gysbert Japiks neist de [[Martinytsjerke (Boalsert)|Martinytsjerke fan Boalsert]].]]
[[Ofbyld:Stanbyld GysbertJapiks byMartinytsjerkeBoalsert.JPG|thumb|Stânbyld fan Gysbert Japiks neist de [[Martinytsjerke (Boalsert)|Martinytsjerke fan Boalsert]].]]
Gysbert Japiks hat yn de Fryske literatuer gâns betsjutting krigen omdat er op in heech nivo dichtwurken makke, yn in tiid dat it Frysk net folle skreaun waard. Gysbert Japiks moat al by syn libben nasjonale en ynternasjonale bekendheid hân hawwe. Gysbert Japiks waard opnommen yn de [[Kanon fan de Fryske skiednis]] en sûnt 1947 wurdt troch Deputearre Steaten fan Fryslân de [[Gysbert Japicxpriis]] takend.
De hearskjende opfetting yn de literêre wittenskip is dat Japicx dêrmei it Frysk wer in plak tusken de Europeeske kultuertalen besoargje woe. Oft Gysbert Japicx ek de maatskiplike emansipaasje fan it Frysk beynfloedzje woe, wurdt lykwols net dúdlik út syn wurk. De taal en stavering fan Japicx syn wurk foarmen de basis fan de hjoeddeistige Fryske skriuwtaal, sa’t dy him yn de 19de en 20ste iuw ûntjûn hat.<ref>Webside [[Gysbert Japicxhûs]]: [https://www.gysbertjapicx.frl/gysbert-japicx/ynfloed/ Ynfloed Gysbert Japicx] (lêst sjoen op 8 okt. 2020)</ref> Gysbert Japiks waard opnommen yn de [[Kanon fan de Fryske skiednis]] en sûnt 1947 wurdt troch Deputearre Steaten fan Fryslân de [[Gysbert Japicxpriis]] takend.


Mei troch [[Everwinus Wassenbergh]] fan de Frjentsjerter universiteit kaam der om 1800 hinne mear omtinken foar it wurk fan Japiks. It Gysbert Japiksfeest dat yn 1823 yn Boalsert holden waard kin sjoen wurde as it begjin fan de [[Romantyk]] yn de Fryske literatuerskiednis.<ref>[http://members.home.nl/ja.goris/fries.htm ''Neerlands Tweede Rijkstaal: het Fries] fan Drs. José Goris</ref> Nei twa wurken oer Gysbert Japiks dy't troch [[Joast Hiddes Halbertsma]] skreaun waarden yn de tweintiger jierren fan de 19e iuw groeid sawol de taalkundige as literêre ynteresse. Yn de 20e iuw waard it wurk fan Gysbert Japiks foar fiif ferskillende (taalkundige) proefskriften brûkt.<ref>Webside [[Tresoar]]: [http://www.tresoar.nl/mmtresoar/main/content_pagina_volledig_teaser_rechts.jsp?lang=fr&pagina=7778 De proefskriften/dissertaasjes binne ôfkoarte as diss.]</ref>
Mei troch [[Everwinus Wassenbergh]] fan de Frjentsjerter universiteit kaam der om 1800 hinne mear omtinken foar it wurk fan Japiks. It Gysbert Japiksfeest dat yn 1823 yn Boalsert holden waard kin sjoen wurde as it begjin fan de [[Romantyk]] yn de Fryske literatuerskiednis.<ref>[http://members.home.nl/ja.goris/fries.htm ''Neerlands Tweede Rijkstaal: het Fries] fan Drs. José Goris</ref> Nei twa wurken oer Gysbert Japiks dy't troch [[Joast Hiddes Halbertsma]] skreaun waarden yn de tweintiger jierren fan de 19e iuw groeid sawol de taalkundige as literêre ynteresse. Yn de 20e iuw waard it wurk fan Gysbert Japiks foar fiif ferskillende (taalkundige) proefskriften brûkt.<ref>Webside [[Tresoar]]: [http://www.tresoar.nl/mmtresoar/main/content_pagina_volledig_teaser_rechts.jsp?lang=fr&pagina=7778 De proefskriften/dissertaasjes binne ôfkoarte as diss.]</ref>


It jier 2003, fjouwerhûndert jier nei de bertedei fan Gysbert Japiks, waard troch de provinsje útroppen ta Gysbert Japiksjier. Yn it jier 2003 is syn wurk op 'e nij útjûn. Dizze kear oerset yn it hjoeddeistich Frysk en it Nederlânsk. De titel wie ''"Gysbert Japix, een keuze uit zijn werk"''. Yn it ramt fan it Gysbert Japiksjier ferskynde ek de ''Gysbert Japiks trilogy''. De trilogy is in bondeling fan trije romans oer Gysbert Japiks, dy't skriuwer [[Pieter Terpstra]] by syn libben skreaun hat.
It jier 2003, fjouwerhûndert jier nei de bertedei fan Gysbert Japiks, waard troch de provinsje útroppen ta Gysbert Japiksjier. Yn it jier 2003 is syn wurk op 'e nij útjûn. Dizze kear oerset yn it hjoeddeistich Frysk en it Nederlânsk. De titel wie ''"Gysbert Japix, een keuze uit zijn werk"''. Yn it ramt fan it Gysbert Japiksjier ferskynde ek de ''Gysbert Japiks trilogy''. De trilogy is in bondeling fan trije romans oer Gysbert Japiks, dy't skriuwer [[Pieter Terpstra]] by syn libben skreaun hat.


Troch de provinsje Fryslân hinne hawwe suver alle (gruttere) plakken in Gysbert Japiksstrjitte (ek skreaun as Gysbert Japicxstrjitte).<ref>* {{aut|Noordhoff Atlasproducties}} (2009). ''De Bosatlas van Fryslân'' - Een ontdekkingsreis door Fryslân in kaarten en beelden. Noordhoff Atlas Producties. Side 182 ISBN 9789001779047</ref> Yn Wytmarsum stiet in boarstbyld fan Gysbert Japiks. By de Martinytsjerke yn Boalsert is in stânbyld op sokkel delset, dat yn 1966 troch keninginne Juliana ûntbleate waard.<ref>[http://www.youtube.com/watch?v=YD6_FgPwJI4 YouTube: Gysbert Japicxbeeld onthulling]</ref> Yn Boalsert is in brêge nei him neamd, de Gysbert Japiksbrêge, dêr't in tinkstien ynmitsele wurden is. Yn it bertehûs fan Gysbert Japicx oan de Wipstrjitte 6 yn Boalsert sit sûnt 1997 it Gysbert Japiks Museum (mei [[tekstwinkel]]).
Troch de provinsje Fryslân hinne hawwe suver alle (gruttere) plakken in Gysbert Japiksstrjitte (ek skreaun as Gysbert Japicxstrjitte).<ref>* {{aut|Noordhoff Atlasproducties}} (2009). ''De Bosatlas van Fryslân'' - Een ontdekkingsreis door Fryslân in kaarten en beelden. Noordhoff Atlas Producties. Side 182 ISBN 9789001779047</ref> Yn Wytmarsum stiet in boarstbyld fan Gysbert Japiks. By de Martinytsjerke yn Boalsert is in stânbyld op sokkel delset, dat yn 1966 troch keninginne Juliana ûntbleate waard.<ref>[http://www.youtube.com/watch?v=YD6_FgPwJI4 YouTube: Gysbert Japicxbeeld onthulling]</ref> Yn Boalsert is in brêge nei him neamd, de Gysbert Japiksbrêge, dêr't in tinkstien ynmitsele wurden is. By [[Tresoar]] is der in Gysbert Japicxseal. Yn it bertehûs fan Gysbert Japicx oan de Wipstrjitte 6 yn Boalsert sit sûnt 1997 it Gysbert Japiks Museum (mei [[tekstwinkel]]).


== Bibliografy ==
== Bibliografy ==

De ferzje fan 8 okt 2020 om 08.22

Gysbert Japiks (1937), skildere troch Matthijs Harings.

Gysbert Japiks (Boalsert, 1603 - dêre, 1666) wie in Frysk skriuwer, dichter, taalgelearde, skoalmaster en foarsjonger. Hy is ferneamd wurden troch syn dichtwurk en ûntwikkele nei it ferfal fan de Aldfryske taaltradysje in nije Fryske kultuertaal, dêryn skoep er sawol proaza as poëzij. Syn fersen skreau er – lykas yn dy perioade gebrûklik – foaral om sjonge te kinnen. By syn libben waard de Fryske tsjerne útjûn, twa jier nei syn dea ferskynt syn samle wurk yn de Fryske Rymlerye.

Namme

De famyljenamme fan Gysbert Japiks wie Hol(c)kema. Gysbert brûkte syn famyljenamme net sa faak, oaren nei him likemin. It gefolch is dat it patronymikum (famyljenamme wurdt ôflaat fan de namme fan de heit) Japiks meastentiids as famyljenamme brûkt wurdt. Dêrtroch binne der yn ‘e rin fan de skiednis trije gongbere farianten ûntstien. De skriuwwize ‘Japicx’ komt fan de ûndertekening dy’t Gysbert brûkte yn de brieven oan syn freon Symen Abbes Gabbema. Dy brieven binne opnommen yn de Rymlerye-edysjes fan 1681 en 1684. Om’t de ‘x’ neffens de Fryske staveringsregels net of amper brûkt wurdt (ek net by nammen), is de skriuwwize ‘Japiks’ ûntstien. Dy skriuwwize is ek brûkt op it titelblêd fan de Friesche Rymlerye.

Oant 1989 wienen de farianten ‘Jacobs’ en ‘Japiks’ gongber, mar nei’t Philippus Breuker mei de publikaasje fan syn proefskrift de tredde fariant wer ynfierde, waard oan ‘Japicx’ opnij de foarkar jûn. Foar de ‘Gysbert Japicxpriis’ hat de provinsje Fryslân konsekwint de –cx skriuwwize brûkt. Deselde offisjele skriuwwize is ek oernommen troch it Gysbert Japicxhûs.[1]

Libben

It hjoeddeistige museum Gysbert Japicxhûs wie it bertehûs fan Gysbert Japiks.

Gysbert Japicx waard berne yn 1603 oan de Wipstrjitte yn Boalsert as soan fan Ancke Willems en Jacob Gysberts. Syn âlden trouden yn 1602 en Gysbert is nei alle gedachten de âldste fan de fiif bern dy't se krigen. De famylje makke diel út fan de foarname Boalserter boargerij.

Doe’t tusken 1614 en 1616 it ferneamde stedhûs fan Boalsert boud waard, wie Jacob Gysberts de ûntwerper en útfierder fan it houtsnijwurk yn de riedseal. Ferneamder is er lykwols om syn wurk yn de polityk en tsjerke fan Boalsert. Hy hat alle tsjerklike funksjes hân dy’t der foar oaren as dûmnys wienen, lykas diaken en âlderling. Yn de tritiger jierren kaam er yn it stedsbestjoer en waard yn 1640 foar twa jier boargemaster fan Boalsert.

Nei de legere skoalle folge de jonge Gysbert de Latynske skoalle en learde ta skoalmaster. Nei syn stúdzje kaam er ynearsten by syn heit op kantoar, mar yn 1625 waard er beneamd as master yn Wytmarsum, dêr’t er tsien jier bleau. Dêrnei hat er nei alle gedachten koart yn Bitgum oan it wurk west, om fan 1637 oant syn dea as stedsskoalmaster en -foarsjonger yn Boalsert te wurkjen.[2] Japiks troud yn 1636 mei de Ljouwerter notarisdochter Sijke Salves Nicolai.

Yn 1640 ferskynde syn earste wurk, de Friesche Tjerne. Yn de jierren nei de Friesche Tjerne gie er troch mei it skriuwen fan poëzij en proaza, leafdespoëzij, gelegenheidsdichten en ek in soad psalmberimings. Skriuwendewei tocht er ek nei oer de krekte stavering fan it Frysk. De begjinsels dêrfan binne nei syn dea publisearre en gouwen yn de njoggentjinde en tweintichste iuw noch as referinsjepunt by staveringsdiskusjes.[3]

Yn de jierren 1646 oant 1648 hold Franciscus Junius mei tuskenskoften by Gysbert ta, dy’t him it Frysk learde. Franciscus Junius wie in taalkundige dy't in wurdboek fan it Aldingelsk, Nederlânsk en Frysk meitsje woe. Syn oantekenings en in stikmannich autografen kamen sa úteinlik yn de Bodleian Library yn Oxford telâne. Sa krige Gysbert Japix ynternasjonale belangstelling foar syn wurk en it Frysk. Tusken 1651 en 1655 sette Japiks fyftich psalmen oer nei it Frysk.[4] Japiks krige ek kunde oan de Fryske skiedskriuwer Symen Abbes Gabbema, dy't it wurk fan Japiks postúm ferskine liet yn de Fryske Rymlerye. Fan it tiidrek 1654-1661 binne ferskate brieven tusken Japiks en Gabbema bewarre bleaun.

Gysbert Japiks en Sijke Nicolai krigen seis bern. Fiif fan syn seis bern binne jong stoarn. Suver tagelyk mei Gysbert Japiks, stjert ek syn frou yn 1666 oan de pest. Koart nei de dea fan Gysbert Japiks en Sijke Nicolai kaam ek harren âldste en iennichst oerbleaune bern Salves te ferstjerren.[5]

Wurk

Friesche Rymlerye (1668)

Japiks libbe yn in tiid fan oergong fan de renêssânse nei de barok. Beide stilen krigen har beslach yn it wurk fan Japiks.[2][6]

Yn it jier 1640 waard de Friessche Tjerne, in brulloftfers, printe. It wie it iennichste boekwurk dat by syn libben ferskynd is. Nei syn dea waard al syn wurk, ynklusyf de Fryske Tjerne, sammele yn de Friesche Rymlerye. Dat boek ferskynde yn 1668, twa jier nei de dea fan Gysbert Japiks.

De Fryske Rymlerye waard nei de moade fan de 17e iuw yn trije skiften ferdield:

  • In lirysk part: "Ljeafd in bortlycke mingel-deuntsjes" (leafde en boartlike mingeldeuntsjes)
  • In didaktysk part: "Gemiene of huwzmanne petear" (gemiene of hûsmanne petear)
  • In religieus part: "Hymmelsch harp-luwd" (himelsk harplûd)

Gysbert Japiks wie ek foarsjonger yn de Martinytsjerke fan Boalsert. Yn it lêste part fan de Friesche Rymlerye binne de mear as fyftich Fryske psalmeberimings fan Gysbert Japix gearbrocht, dêr 't de Boalserter dichter paadsljochtsjend wurk mei dien hat foar it brûken fan it Frysk as tsjerketaal.

Priuwke

Hjirûnder stiet it earste fan de fjouwer kûpletten fan Gysbert Japiks syn liet 'Wolkom freugde fan 'e wrâld':

Wol-komm' freugde fenne Wrâd,
Haed-ljeacht oerre Stierren,
Griente, Kruwd in Blomme-Fâd,
Mietter fen uwz jieren,
Hijmmel-eag dy 't al oer-sjocht
Dy uwz Dauwe in Miste' ontjocht
Dy uwz 't fjild bemiellet,
Ja mey goud oer-striellet.
Wolkom freugde fan 'e wrâld,
haadljocht oer de stjirren,
griente, krûd blommefâd,
mjitter fan ús jierren,
himeleach, dy't al oersjocht
dy ús dauwe en mist ûntsjocht
dy ús 't fjild bemielet.
Ja, mei goud oerstrielet.
  • De tekst út de linkerrige is it orizjineel fan Japiks.
  • De tekst út de rjochterrige is yn de moderne stavering skreaun.[7]

Ynfloed

Tinkstien ynmitsele yn de Gysbert Japiksbrêge yn Boalsert.

Gysbert Japicx moat al by syn libben nasjonaal en ynternasjonaal bekend west hawwe. Hy stie yn kontakt mei Hollânske en Ingelske skriuwers en gelearden. De Ingelse gelearde Franciscus Junius hat in skoft yn Boalsert wenne om fan Gysbert Japicx it Frysk te learen. De bysûndere betsjutting fan Japicx’ wurk leit yn it feit, dat hy foar it earst sûnt it ferdwinen fan it Frysk as rjochts- en bestjoerstaal, om 1580 hinne, de taal wer foar serieus wurk brûkt. Syn skriuwerij slút kwa styl oan by dy fan 17de iuwske renêssânse skriuwers.

Stânbyld fan Gysbert Japiks neist de Martinytsjerke fan Boalsert.

De hearskjende opfetting yn de literêre wittenskip is dat Japicx dêrmei it Frysk wer in plak tusken de Europeeske kultuertalen besoargje woe. Oft Gysbert Japicx ek de maatskiplike emansipaasje fan it Frysk beynfloedzje woe, wurdt lykwols net dúdlik út syn wurk. De taal en stavering fan Japicx syn wurk foarmen de basis fan de hjoeddeistige Fryske skriuwtaal, sa’t dy him yn de 19de en 20ste iuw ûntjûn hat.[8] Gysbert Japiks waard opnommen yn de Kanon fan de Fryske skiednis en sûnt 1947 wurdt troch Deputearre Steaten fan Fryslân de Gysbert Japicxpriis takend.

Mei troch Everwinus Wassenbergh fan de Frjentsjerter universiteit kaam der om 1800 hinne mear omtinken foar it wurk fan Japiks. It Gysbert Japiksfeest dat yn 1823 yn Boalsert holden waard kin sjoen wurde as it begjin fan de Romantyk yn de Fryske literatuerskiednis.[9] Nei twa wurken oer Gysbert Japiks dy't troch Joast Hiddes Halbertsma skreaun waarden yn de tweintiger jierren fan de 19e iuw groeid sawol de taalkundige as literêre ynteresse. Yn de 20e iuw waard it wurk fan Gysbert Japiks foar fiif ferskillende (taalkundige) proefskriften brûkt.[10]

It jier 2003, fjouwerhûndert jier nei de bertedei fan Gysbert Japiks, waard troch de provinsje útroppen ta Gysbert Japiksjier. Yn it jier 2003 is syn wurk op 'e nij útjûn. Dizze kear oerset yn it hjoeddeistich Frysk en it Nederlânsk. De titel wie "Gysbert Japix, een keuze uit zijn werk". Yn it ramt fan it Gysbert Japiksjier ferskynde ek de Gysbert Japiks trilogy. De trilogy is in bondeling fan trije romans oer Gysbert Japiks, dy't skriuwer Pieter Terpstra by syn libben skreaun hat.

Troch de provinsje Fryslân hinne hawwe suver alle (gruttere) plakken in Gysbert Japiksstrjitte (ek skreaun as Gysbert Japicxstrjitte).[11] Yn Wytmarsum stiet in boarstbyld fan Gysbert Japiks. By de Martinytsjerke yn Boalsert is in stânbyld op sokkel delset, dat yn 1966 troch keninginne Juliana ûntbleate waard.[12] Yn Boalsert is in brêge nei him neamd, de Gysbert Japiksbrêge, dêr't in tinkstien ynmitsele wurden is. By Tresoar is der in Gysbert Japicxseal. Yn it bertehûs fan Gysbert Japicx oan de Wipstrjitte 6 yn Boalsert sit sûnt 1997 it Gysbert Japiks Museum (mei tekstwinkel).

Bibliografy

  • 1640 Friesche Tjerne, ofte bortlijcke rijmlerye, trogh ien, ijnfierd, aad, sljoecht, ien-faadigh huws-man, di on-forsjoens ijn de gear-jefte fen sijn laan-here koom.

Postúm útjûn

  • 1668 Friesche rymlerye; yn trye delen forschaet: d’ eerste binne ljeafd in bortlycke mingel-deuntjes: ‘t oorde sinte gemiene æf huwzmanne petear, in ore katerye: ‘t efterste iz hymmelsch harp-luwd. Dat iz to sizzen, ytlycke fen Davids psalmen.
  • 1681 Friesche rymlerye; yn trye delen forschaet […] Dy oorde druwck, mei ien twaede diel forgreat (uitwreide ferzje, besoarge fan Gabbema).
  • 1684 Friesche rymlerye; yn trye delen forschaet […] Dy oorde druwck, mei ien twaede diel forgreat. (nije titelútjefte fan de 2e printinge).
  • 1821 Friesche rymlerye; yn trye delen forschaet […] De tredde druwck op nijz trognoaze in forbettere trog E. Epkema. (3de printinge, besoarge fan E. Epkema)
  • 1853 Utjefte Rymlerye (net alhiel kompleet) yn stavering Halbertsma, besoarge fan Waling Dykstra (2e pr. 1880).
  • 1936 Wirken [I] (besoarg fan J.H. Brouwer, J. Haantjes en P. Sipma)
  • 1966 Gysbert Japicx I. Wurken. (2e dr.) en II. Oantekeningen op Gysbert Japicx wurken. (besoarge fan J.H. Brouwer, J. Haantjes en P. Sipma).

Wittenskiplike bewurkingen & oersettingen

  • 1989 Breuker dissertaasje diel I.
  • 1989 Gysbert Japicx Gedichten (kar út syn poëzy mei fertaling en kommentaar fan D.A. Tamminga).
  • 1994 Tjerne le Frison et autres vers par Gysbert Japicx (fertaald nei it Frâns troch Henk Zwiers).
  • 2003 Gysbert Japix : een keuze uit zijn werk (taljochting fan Philippus Breuker, oerset troch Douwe A. Tamminga en Atze Bosch nei it Nederlânsk en Klaas Bruinsma en Jan Popkema nei it Nijfrysk), Fryske Akademy-nûmer 952, 264 siden, ISBN 9080431834.
  • 2003 Freugde fan ’e wrâld : de lieten fan Gysbert Japix op ‘e âlde wizen foar sjongstim, meldij- en akkoardynstrument (bewurke troch Bernard Smilde), ISBN 9061719607

Literatuer

  • Woordenboek op de gedichten en verdere geschriften van Gysbert Japicx, E. Epkema, Ljouwert, 1824
  • Hulde aan Gysbert Japiks bewezen in de Sint Martini Kerk te Bolsward, op den 7 Jul 1823, J.H. Halbertsma. Boalsert, 1824
  • Gysbert Japicx, Fries dichter in de zeventiende eeuw (dissertaasje), J. Haantjes, Utrecht/Amsterdam, 1929
  • Het werkwoord bij Gysbert Japicx (dissertaasje), W.L. Brandsma, Grins/Assen, 1936
  • Gysbert Japiks, in stúdzje yn dichterskip (dissertaasje), Douwe Kalma, Grins/Dokkum, 1938
  • Gysbert Japicx as oersetter en biwirker, C. Kramer, Assen, 1943
  • De Christen Gysbert Japiks, Eeltsje Boates Folkertsma, Snits, 1946
  • Eat oer de Gysbert-stúdzje yn It Beaken (siden 147-154), Anne Wadman, 1956
  • Gysbert Japicx' Lieten, J. Jansen, Drachten, 1956
  • Bibliografy Gysbert Japiks, J.J. Kalma, Ljouwert, 1956
  • Gysbert Japicx wurken, J.H. Brouwer, J. Haantjes en P. Sipma, 1966
  • Skriuwers yn byld 1: Gysbert Japicx 1603-1666, Amsterdam, 1966 (werprinte yn 2003)
  • De autografemen in het werk van Gysbert Japicx (dissertaasje), Tony Feitsma, Ljouwert, 1974
  • It wurk fan Gysbert Japix (dissertaasje), Ph.H. Breuker, Ljouwert, 1989
  • Blauwe rige nr. 1 en nr. 2. Sekundêre literatuer Gysbert Japicx, samle troch Trinus Riemersma, útjefte NHL, 1991 en 1989.
  • Hoe moat dat no mei Gysbert Japixcxks?, Anne Wadman, Ljouwerter Krante, 8 july 1994
  • Gysbert Japix nei fjouwerhûndert jier (betinkingsrede yn Boalsert), Ph.H. Breuker, yn Fryslân (tydskrift) nûmer 2, 2003
  • In alternative fizy op Gysbert Japix, Tony Feitsma en Feitsma fan replyk tsjinne oer Gysbert Japix, Ph.H. Breuker; diskusje oer Gysbert Japiks, yn Fryslân (tydskrift) nûmer 3, 2003

Keppeling om utens

Boarnen, noaten en referinsjes

Boarnen, noaten en/as referinsjes:
  1. Webside Gysbert Japicxhûs: Skriuwwize famyljenamme (lêst sjoen op 8 okt. 2020)
  2. 2,0 2,1 Webside www.sirkwy.nl: biografy Gysbert Japiks
  3. Gysbert Japiks yn de Kanon fan de Fryske Skiednis
  4. Corporaal, J. (2018). Salang't de beam bloeit - koarte skiedns fan de Fryske literatuer. Ljouwert: Tresoar/De Gordyk:Bornmeer
  5. Artikel oer Japiks yn it tydskrift 'Oude Muziek'
  6. Webside fan dichter Tsead Bruinja oer de skiednis fan de Fryske letteren
  7. De tekst yn de moderne stavering komt út it Frysk Lieteboek, Afûk, Ljouwert, 2000 (s. 42)
  8. Webside Gysbert Japicxhûs: Ynfloed Gysbert Japicx (lêst sjoen op 8 okt. 2020)
  9. Neerlands Tweede Rijkstaal: het Fries fan Drs. José Goris
  10. Webside Tresoar: De proefskriften/dissertaasjes binne ôfkoarte as diss.
  11. * Noordhoff Atlasproducties (2009). De Bosatlas van Fryslân - Een ontdekkingsreis door Fryslân in kaarten en beelden. Noordhoff Atlas Producties. Side 182 ISBN 9789001779047
  12. YouTube: Gysbert Japicxbeeld onthulling