Ule-eftigen
| ûle-eftigen | ||
 | ||
| Lofterkolom: ûlefûgels. F.b.n.û.: de wâldûle (Strix aluco), de oehoe (Bubo bubo), de stienûle (Athene noctua), de seachûle (Aegolius acadicus). Rjochterkolom: goudûlefûgels. F.b.n.û.: de goudûle (Tyto alba), de lytse swarte goudûle (Tyto multipunctata), de Tasmaanske goudûle (Tyto (novaehollandiae) castanops), de Seyloneeske brune ûle (Phodilus assimilis). | ||
| Taksonomy | ||
| ryk: | dieren (Animalia) | |
| stamme: | rêchstringdieren (Chordata) | |
| ûnderstamme: | wringedieren (Vertebrata) | |
| klasse: | fûgels (Aves) | |
| moderne fûgels (Neornithes) | ||
| tuskenklasse: | nijkakigen (Neognathae) | |
| boppeskift: | nije fûgels (Neoaves) | |
| sûnder rang: | lânfûgels (Telluraves) | |
| sûnder rang: | bitterfûgels (Afroaves) | |
| skift: | ûle-eftigen (Strigiformes) | |
| Wagler, 1830 | ||
| Ferspriedingsgebiet | ||
 | ||
| Fersprieding fan alle soarten ûle-eftigen. | ||
De ûle-eftigen of koartwei ûlen (wittenskiplike namme: Strigiformes) foarmje in skift fan 'e klasse fan 'e fûgels (Aves), dat in kosmopolityske fersprieding hat. Der binne yn totaal likernôch 220–225 soarten ûle-eftigen. Oer it algemien binne dat fierhinne solitêr libjende, arboreäle nachtdieren mei in karnivoar dieet, in tige skerp gehoar en in goed gesichtsfermogen. Fan uterlik wurde se karakterisearre troch in grutte, brede kop mei in rûn, plat antlit dat beide eagen oan 'e foarkant hat, in lytse kromme snaffel, grutte en fjoerskerpe kloeren, in rjochtoppige lichemshâlding, en fearren dy't oanpast binne om mei te fleanen sûnder leven te meitsjen. Inkele útsûnderings op it boppesteande binne de sparwerûle (Surnia ulula), dat in deidier is, en de hoale-ûle (Athene cunicularia), dy't yn groepen libbet. Ule-eftigen frette almeast lytse sûchdieren, oare fûgels en ynsekten, mar in pear soarten hawwe har spesjalisearre yn it iten fan fisken. De ûle-eftigen wurde opdield yn twa libbene famyljes: de ûlefûgels (Strigidae) en de goudûlefûgels (Tytonidae).
Evolúsje
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]De ûle-eftigen besteane as in ûnderskate groep al teminsen sûnt likernôch 60 miljoen jier lyn. Mooglikerwize hawwe se, 65 miljoen jier lyn, it útstjerren noch meimakke fan 'e dinosauriërs (ynsafier't dy har net ta fûgels ûntwikkele hawwe). De earder as ûlen beskôge skaaien Bradycneme en Heptasteornis, út it Kryt, blike eins net nau mei fûgels besibbe maniraptors west te hawwen.
Fylogenetyske ûndersiken út 'e 2010-er jierren pleatse de ûle-eftigen yn 'e groep fan 'e lânfûgels (Telluraves), spesifyk yn 'e ûnderhearrige kloft fan 'e saneamde bitterfûgels (Afroaves), yn 'e mande mei skiften as de rôffûgels (Accipitriformes), de rôldereftigen (Coraciiformes) en de spjochteftigen (Piciformes).
Yn it Paleogeen (66–23 miljoen jier lyn) ferfollen ûle-eftigen ekologyske nisen dy't no foar it meastepart troch oare groepen fûgels opfolle wurde. Ule-eftigen sa't wy dy hjoed oan 'e dei kenne, ûntjoegen har karakteristike morfology geandewei datselde tiidrek. Tsjin it Ier-Neogeen (23 miljoen jier lyn) wiene inkeld de ûlefûgels (Strigidae) en de goudûlefûgels (Tytonidae) oerbleaun, mei't de oare famyljes fan ûle-eftigen ta útstjerren fuortkonkurrearre wiene troch better oanpaste groepen fan oare fûgels.
De ûlefûgels bestiene doedestiden nei alle gedachten út in frij generyk type fan (nei alle gedachten eartoefleaze) ûlen, dy't like hawwe moatte op 'e hjoeddeiske wâldûle (Strix aluco). It ferskaat yn grutte, uterlik en ekology ûntstie pas letter.
Omtrint de oergong fan it Paleogeen nei it Neogeen, sa'n 25 miljoen jier lyn, wiene de goudûlfefûgels de dominante groep ûle-eftigen, alteast yn Súd-Jeropa en West-Aazje, en wierskynlik ek yn oare regio's fan 'e Alde Wrâld. Fossyl bewiismateriaal toant oan dat it yn it neigean reitsjen fan 'e goudûlefûgels krúslings ferbân hold mei de opkomst troch evolúsje fan 'e ûnderskate grutte skaaien fan 'e ûlefûgels. Dy ûntwikkeling liket benammen yn Jeraazje plakfûn te hawwen. De Nije Wrâld waard pas neitiid troch ûle-eftigen berikt, nei alle gedachten fia de Beringlânbrêge.
Uterlike skaaimerken
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]De lytste ûle-eftige is de elfûle (Micrathene whitneyi), dy't in totale lichemslingste hat fan 131/2 sm en in gewicht fan mar 31 g. Likernôch deselde grutte, hoewol wat mear gewicht, hawwe de minder bekende langsnorûle (Xenoglaux loweryi) en Tamaulipasdwerchûle (Glaucidium sanchezi). De grutste ûle-eftigen binne de oehoe (Bubo bubo) en Blakistons fiskûle (Ketupa blakistoni). De grutste wyfkes fan dy beide soarten binne 71 sm lang mei in wjukspanne fan 190 sm en in gewicht fan 4,2 kg. Seksuele dimorfy is by ûle-eftigen beheind ta de mânskere lichemsgrutte dy't de wyfkes yn 'e measte soarten hawwe.
It meast opfallende skaaimerk fan ûle-eftigen is de kop, dy't yn ferhâlding ta it lichem tige grut is. Hy is boppedat foarsjoen fan in rûn, plat antlit, sadat de krektlyk oergrutte eagen njonkeninoar yn 'e foarkant fan 'e kop sitte, krekt as by primaten, en net, lykas by oare fûgels, mear oan 'e sydkant. Ule-eftigen hawwe dêrtroch in binokulêr gesichtsfermogen, wat betsjut dat se makliker en better djipte sjen kinne. Dy eigenskip hawwe se ferlet fan foar it jeien yn 'e skimer of it tsjuster. De eagen sitte lykwols fêst yn 'e kop, en kinne net nei boppen, nei ûnderen of fansiden draaie. Om 'e eagen earne op te rjochtsjen, moatte ûle-eftigen sadwaande de hiele kop bewege. Mei 14 nekwringen (dûbel safolle as minsken), kinne ûle-eftigen dan wol wer de hals (mei de kop) 270° omdraaie. Spesjale oanpassings oan 'e bloedsomrin meitsje dat se dat dwaan kinne sûnder de bloedtarin nei de harsens ôf te snijen.
Ule-eftigen hawwe gjin útwindige earen. Guon soarten, lykas de oehoe (Bubo bubo), de Amerikaanske oehoe (Bubo virginianus) en de earûle (Asio otus), hawwe eartoefkes oan wjerskanten boppe-op 'e kop, dy't de suggestje fan útwindige earen wekje. Hoewol't noch net alhiel dúdlik is wat de evolúsjonêre funksje fan sokke eartoefkes is, binne ornitologen it der unanym oer iens dat se neat mei de earen út te stean hawwe. De eargatten sitte by ûle-eftigen in stik leger, oan 'e sydkant fan 'e kop. Se binne asymmetrysk pleatst, sadat ûle-eftigen harren tige skerpe gehoar brûke kinne om troch it leven dat se meitsje harren proaien te lokalisearjen.
It fearrekleed hat by ûle-eftigen ornaris in skutkleur, wat foar de measte soarten delkomt op brún of griis mei swarte of ljochtere streekjes of spikkels. De snie-ûle (Bubo scandiacus), dy't yn 'e Arktis libbet, is fierhinne wyt om wei te wurden tsjin in snieïge eftergrûn. Inkeld de wite kleur fan 'e bealch en it gesicht fan ferskate goudûlefûgels falle, wat kamûflaazje oangiet, wat út 'e toan. De fearren fan 'e wjukken hawwe in sidesêfte struktuer, dy't it leven dat de wjukslach makket boppe de 2 kHz werombringt ta suver neat. Dat betsjut dat it lûd fan in fleanende ûle foar de measte proaidieren bûten it berik fan it gehoar leit. Guon ûle-eftigen dy't op fisken jeie, misse dy oanpassing om't lûdleazens yn 'e oanflecht foar harren gjin evolúsjonêr foardiel hat.
De snaffel fan ûle-eftigen is relatyf lyts en krommet sterk nei ûnderen ta, om te einigjen yn in skerpe heak. De kloeren binne grut yn ferhâlding ta it lichem. Se binne ek fjoerskerp en ûle-eftigen kinne der mear druk mei útoefenje as rôffûgels fan ferlykbere grutte mei harren kloeren útoefenje kinne.
Libbenswize
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]De measte ûle-eftigen binne nachtdieren, dy't aktyf op proaidieren jeie yn it tsjuster. Ferskate soarten, yn 't bysûnder de dwerchûlen (Glaucidium), binne krepuskulêr, wat sizze wol dat se (benammen) aktyf binne yn 'e skimerperioaden fan 'e jûnsskimer en de moarnsdage. Der binne mar inkele útsûnderings dy't oerdeis aktyf binne, lykas de hoale-ûle (Athene cunicularia), de sparwerûle (Surnia ulula) en de fjildûle (Asio flammeus). De grutte mearderheid fan 'e ûle-eftigen hâldt by dei rêst op in wat ferskûle plak, sittend op in tûke middenmank blêden of nullen. Faak binne se wol wekker, mar se binne dan traach en slûch.
De proaidieren fan ûle-eftigen binne, foar wat de measte soarten oangiet, benammen lytse sûchdieren, lykas mûseftigen, wrotmûseftigen en oare lytse kjifdieren, oanfolle mei pipermûzen (dat gjin kjifdieren binne), flearmûzen, lytsere of jonge fûgels en lytse reptilen. Guon gruttere soarten pakke ek justjes gruttere sûchdieren, lykas hazze-eftigen en martereftigen. Beskate soarten, yn 't bysûnder de Afrikaanske fiskûlen (Scotopelia) en de Aziatyske fiskûlen (Ketupa), hawwe har spesjalisearre yn it bejeien en fretten fan fisken.
De jachtstrategy fan 'e measte ûle-eftigen is om in heech sitplak te kiezen mei frij útsicht nei alle kanten. Dêrwei brûke se harren tige skerpe gehoar en gesichtsfermogen om proaien gewaar te wurden. Slagget dat net, dan fleane se nei in oar sitplak op in ôfstân fan 50–100 m fan it earste en besykje it dêr nochris. Dat patroan werhelje se oant se in proai sjogge of hearre. Yn dat gefal fleane se der mei har stille wjukken op ôf en besykje de proai mei harren kloeren te gripen. Faak rekket de proai hast op slach al dea trochdat er troch de kloeren trochboarre wurdt. As er dat oerlibbet, pikt de ûle him dea mei de snaffel. Lytsere proaien wurde yn har gehiel ferswolge; wylst gruttere proaien mei de snaffel útinoar riten wurde wylst se mei de kloeren fêstholden wurde. De ûnfertarbere dielen fan 'e proai (hier, fearren, skobben en bonken) wurde letter opkoarre yn 'e foarm fan ûleballen.
De details fan 'e fuortplanting fan ûle-eftigen fariëarje. By de measte soarten foarmje mantsjes en wyfkes min ofte mear monogame pearkes. Mar der is teminsten ien soarte, de hoale-ûle (Athena cunicularia), wêrby't dat net sa is. De wyfkes fan dy soarte binne nomadysk en sykje eltse peartiid in oare partner, wylst de mantsjes territoriaal en dêrom honkfêst binne. De aaien fan ûle-eftigen binne yn 'e regel wyt fan kleur en folle rûner as de (ovale) aaien fan oare fûgels. Foar de measte soarten bestiet it lechsel út 3–4 aaien, mar beskate soarten lizze ornaris mar 2 aaien, wylst oaren, ôfhinklik fan 'e tiid fan 't jier, wol in stik as 12 yn ien lechsel produsearje kinne.
Skiftopbou
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]Der binne op 't heden sa'n 220–225 libbene soarten ûle-eftigen, dy't opdield wurde yn twa famyljes: de ûlefûgels of ûlen (Strigidae) en de goudûlefûgels of goudûlen (Tytonidae). De ûlefûgels meitsje de grutte mearderheid fan 'e ûle-eftigen út. Der binne ek fjouwer útstoarne famyljes beneamd, dy't basearre binne op fossile restanten. De soarten út dy famyljes wike sterk ôf fan 'e moderne ûlen, trochdat se folle minder spesjalisearre wiene of spesjalisearre wiene op in oare manear, lykas de op 'e grûn libjende Sophiornithidae.
|
Ule-eftigen en minsken
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]Yn 'e minsklike kultuer
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]Yn 'e minsklike kultuer wurde ûle-eftigen as almeast net sjoene mar wol hearde bisten fan 'e nacht gauris assosjearre mei ûngelok, sykte of sels de dea. Sa leauden de Kikûjû fan Kenia yn it ferline dat as men in ûle roppen hearde, immen dy't men koe ferstjerre soe. Sels hjoed oan 'e dei noch is dat byleauwe mank de Kikûjû wiidferspraat. Yn Sina wurde ûle-eftigen tradisjoneel beskôge as foartekens fan it kwea of fan ûngelok. Hoewol't se tsjintwurdich yn Japan as in foarteken fan gelok sjoen wurde, waarden se dêr yn 'e Aldheid ek assosjearre mei de dea.
Yn 'e Mongoalske kultuer hawwe ûlen in positive assosjaasje fanwegen in ferhaal oer Dzjengis Khan, de Midsiuwske stifter fan it Mongoalske Ryk. Dyselde ûntkaam ris oan in kloft efterfolgjende fijannen troch him te ferskûljen yn it strewelleguod ûnder in beam wêryn't in ûle nêstele. Mei't syn efterfolgers ornearren dat nimmen him sa deun by in foarteken fan ûngelok en dea weagje soe, rieden se de beam foarby.
Op it Yndysk subkontinint wurdt it sjen fan in ûle oer it algemien as ûngelokkich sjoen. Mar fral yn it easten wurdt de ûle ek beskôge as it ryddier (vahana) fan 'e hindoeïstyske goadinne Lakṣmī, sadat er in bân ûntstiet mei wolfeart en rykdom.. Yn 'e Mespotamyske Aldheid waarden ûle-eftigen troch de Sûmearjers, Akkaadjers, Babyloanjers en Assyrjers assosjearre mei de demonesse Lilit.
De Alde Griken, lykwols, seagen ûlen as symboal fan wiisheid en wachens. De ûle wie it selskipsdier fan Pallas Atene, yn 'e Grykske mytology de patronesse fan it âlde Atene en de goadinne fan 'e wiisheid. Neffens de foaroansteande Litousk-Amerikaanske argeologe en antropologe Marija Gimbutas giet dat werom op 'e pre-Yndo-Jeropeeske kultueren fan Súdeast-Jeropa, wêryn't de ûle as in goadinne fereare waard.
By de Romeinen waarden ûle-eftigen dan wer sjoen as ûnheilsbringers. Sa fertelde de skriuwer Plinius de Aldere yn syn wurk hoe't it bestjoer fan Rome ris ta stilstân kaam om't in ûle by fersin it Kapitoal binnen flein wie. Hy omskreau it bist as in funerêre fûgel, in meunster fan 'e nacht, in wiere grouwel foar de minskheid. Oare Romeinske skriuwers, ûnder wa Firgilius en Ovidius, helje ûlen oan as faaie foartekens.
By de Yndianen fan Noard-Amearika waarden ûlen in protte brûkt as berneskrik. Foarbylden dêrfan binne de kultueren fan 'e Apachen yn it Amerikaanske Súdwesten en fan 'e Seminoalen op it Floaridaskiereilân. It leauwe dat ûlen bringers fan kwea en ûnheil wiene, libbe by û.o. de Winnebago fan Wiskonsin, de Odjibwe fan 'e Grutte Marren en de Hopy fan it Súdwesten. By de Pâny fan 'e Grutte Flakten waarden ûlen krekt as spirituele beskermers sjoen. De Jakima fan it Amerikaanske Noardwesten brûkten de ûle as in toatem.
Yn Meso-Amearika beskôgen de Azteken, de Maya's en oare lânseigen kultueren de ûle as in symboal fan 'e dea en fan ferneatiging. De Azteekske god fan 'e dea, Mictlantecuhtli, waard dêrom gauris ôfbylde mei ûlen. Yn 'e Popol Vuh, in wichtige religieuze Maya-tekst, wurde ûlen omskreaun as boadskippers fan Xibalba, de ûnderwrâld.
Kjifdierbestriding
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]Tsjintwurdich, no't ûle-eftigen better begrepen wurde en, alteast yn 'e Westerske wrâld, ûntdien binne fan 'e spinreagen fan it byleauwe dêr't se lang ûnder beskûl gien binne, wurde se gauris brûkt as natuerlike foarm fan bestriding fan kjifdieren. It pleatsen fan nêstkasten dy't spesjaal oanpast binne foar ûlen kin in protte dwaan om 'e kjifdierepopulaasje yn 'e besnijing te hâlden. Ien roppige famylje goudûlen kin bygelyks yn in briedseizoen mear as 3.000 kjifdieren fersline. In bykommend foardiel is dat dêrtroch gjin gif yn it miljeu bedarret, lykas bart troch de ynset fan pestisiden, sadat it natuerlik lykwicht fan it fiedselstring beholden bliuwt.
Oanfallen op minsken
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]Hoewol't minsken en ûle-eftigen ornaris yn harmony gearlibje, binne der ynsidinten wêrby't ûlen minsken oanfalle. Sa rekke yn jannewaris 2013 in man út Inverness, yn Skotlân, mei swiere rytwûnen yn shocktastân yn it sikehûs nei't er oanfallen wie troch in territoriale oehoe (Bubo bubo). De Ingelske fotograaf Eric Hosking ferlear yn 1937 sels in each by in oanfal fan in wâldûle (Strix aluco), dy't er op 'e foto besocht te setten. Dat joech foar him oanlieding ta de titel fan syn autobiografy An Eye for a Bird ("Each om Fûgel").
Yn Nederlân waarden de omkriten fan Poarmerein yn 2014 en 2015 ûnfeilich makke troch in territoriale oehoe, dy't fan 'e media de namme fan 'e "Terror-oehoe" krige. De (froulike) fûgel waard foar it earst waarnommen op 14 maart 2014 en wie nei alle gedachten ûntsnapt út finzenskip. It bist foel allegeduerigen bûtensporters en oare foarbygongers oan, en by fyftich minsken wiene de oprûne ferwûnings sa earnstich dat se har behannelje litte moasten op 'e earste help fan it pleatslike sikehûs. Op 13 maart 2015 waard de oehoe fongen troch in falkenier dy't dêrfoar fan 'e Deputearre Steaten fan Noard-Hollân in ûntheffing op 'e natoerbeskermingsregels krigen hie. De oehoe kaam yn Artis telâne, yn Amsterdam, en waard úteinlings yn 2019 oerbrocht nei in dieretún yn Roemeenje.
Natoerbeskerming
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]Hast alle ûle-eftigen binne opnommen yn Taheakke II fan it CITES-ferdrach, dat it near leit op 'e ynternasjonale hannel yn (dielen fan) 'e neamde bisten. Fjouwer soarten dy't direkt mei útstjerren bedrige wurde, binne opnommen yn Taheakke I. Benammen yn ûntwikkelingslannen steane ûle-eftigen in protte bleat oan streuperij, fral foar it fleis, mar soms ek om yllegaal as húsdier ferkocht te wurden. Dêrnjonken hawwe ûle-eftigen ek slim te lijen ûnder habitatferlies, habitatfragmintearring, it gebrûk fan pestisiden yn 'e lânbou en de fersprieding fan besmetlike fûgelfirussen. Ek komt in oanboazjend tal ûlen jiers om yn it ferkear.
Keppelings om utens
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]| Boarnen, noaten en/as referinsjes: | ||
|
Foar boarnen en oare literatuer, sjoch ûnder: References, op dizze side.
|
