Springe nei ynhâld

Syl

Ut Wikipedy
(Trochferwiisd fan Spuislûs)
Oan dizze side wurdt noch wurke!

Fier hjir asjebleaft gjin bewurkings út
oant de skriuwer mei de side klear is.


De silen yn 'e Lorentzslûzen yn Koarnwertersân
In sylbouwurk yn Harlesiel yn East-Fryslân

In syl of spuislûs is in slûs dêr't it tefolle oan binnenwetter troch ôffierd wurde kin en it bûtenwetter te kearen. It is dêrom ek wol in kearslûs. It begryp "syl" komt fan in Fryske wurdfoarming dat weromgiet op it tiidwurd "sige" of "sipelje" en tsjut dus it plak oan dêr't wetter fuorttreame kin.

Fan oarsprong is in syl net oars as in lange dûker (pomp) yn de dyk, dy't by leech wetter iependrukt wurdt troch it binnenwetter. By floed drukt it seewetter de slûsdoar dêrnei wer ticht. By de Dútske waadkust wurkje de measte silen noch hieltyd op dy manear. Yn Nederlân lizze de polders folle leger en binne hast alle silen troch gemalen ferfongen. De measte silen hien sûnt de 13e iuw de foarm fan in houten koker dy't yn de dyk yngroeven waard. Dy hie ornaris trije stel slûsdoarren: útsein de gewoane floeddoarren in ekstra stel floeddoarren mocht it wêze dat der ekstreem heech wetter wie, en in stel ebbedoarren, dy't tefoarren komme moast dat it wetter yn it tafierkanaal of syldjip te fluch fuortstreame soe, dêr't skipfeart net mooglik troch wêze soe. De gruttere silen waarden gaadlik foar de skipfeart makke, sa't de lytsere skippen by heech wetter troch de koker lûke koe. Fan de trije silen yn Delfsyl wie dêr ien gaadlik foar de skipfeart.

It probleem fan soksoarte pompen wie it tichtslykjen fan de bûtendykse ôffierslinke. Dat koe mijd wurde troch it oanlizzen fan in sylhaven mei in spielslûs dêr't it it ophope wetter mei krêft troch de syl nei bûten ta streame liet.

Histoarysk sjoen waarden yn in sylkonstruksje slûsdoarren sûnder oandriuwing ynboud. By nijbou waard op grûnwurk fan it wetterpeil regele hefdoarren as ôfsluting brûkt. Oan de Noardsee wurde foar dy taak hieltyd faker slûspompen brûkt, dy't ek wol "skúfpompen" neamd wurde. Dy binne geunstich wannear't by ebbe net genôch tiid foar it natuerlik ôffieren fan it wetter is of wannear't it wetter by in heechwetterstân foar in lange tiid, by bygelyks in stoarmfloed, it ynlân ûnder wetter driget te strûpen.

It spuien fan wetter troch in dûker (lofts) en in standertsyl

Dêr binne ferskate mooglikheden om in syl yn in dyk te bouwen.

Pomp of klepdûkers

[bewurkje seksje | boarne bewurkje]

In pomp of klepdûker binne lytse foarmen fan in syl. Dy besteane út in dûker, dy't yn 'e dyk lein waard, mei in weromslachklep oan 'e seekant. Yn it ferline bestie sa'n dûker út twa útholle beamstamhelten. Op guon plakken wiene dêr in soad fan sokke pompen, dêr't omwenjenden harren lânguod fuortendaliks benefter de dyk ûntwetteren. It wurdt "pomp" komt yn plaknammen foar, lykas yn Kollumerpomp en De Pomp by Middelstum.

In wachterslûs hat almeast slûsdoarren, dy't oan skarnieren hingje. Dy kinne befêstige wurde oan swiere, yn 'e dyk ynboude houten peallen of muorren. Soksoarte silen wiene yn eardere tiden al sa makke dat by ebbe, wannear't de doarren iepen stiene, lytse skippen de benefter de dyk oanleine kanalen ynfarre koene.

Om't alle houten ûnderdielen fan in slûs troch it kontakt mei wetter en mokselen lang om let ferrotsje koene, waard by grutte silen oergien op it bouwen fan de fêste ûnderdielen yn stien. Soksoarte silen koene it better ferneare wannear't dêr in stoarmfloed wie. Der waard in wulvige poarte troch de dyk hinne boud. Grutte ferwulftsilen koene ek troch lytsere skippen, lykas kustmotorskippen, passearre wurde. Op guon plakken binne se sa boud dat de slûs ek as skutslûs brûkt wurde kin. In foarbyld fan sa'n slûs is de eardere Hodeler kanaalslûs yn Otterndorf.

Wurking as spielslûs

[bewurkje seksje | boarne bewurkje]

By in spielslûs, benammen yn Dútslân, wurdt by floed it wetter ynlitten en opslein yn in floedgrêft benefter de dyk. As it ebbe wurdt, wurdt it opstode wetter as in stoartfloed ôffierd, sa't it slyk en sediminten út it sylhavengebiet fuortspield wurde kin.

In syl waar gauris ynset om it peil fan it binnenwetter fan in stêd te regeljen. As der tefolle wetter yn 'e grêften fan in stêd wie waard dy troch de syl, ek spuislûs neamd, de stêd út spuid. Yn guon stêden lykas Amsterdam en De Haach binne der strjitten of pleinen mei de namme Spui dêr yn, dat oan soks noch weromtinkt.

Syl is in oare namme fan in spuislûs. It wurd "syl" wurdt fanâlds yn de Fryske lannen, lykas Fryslân, Grinslân en East-Fryslân en justjes dêrbûten, lykas Aldenburch en Sleeswyk-Holstein, brûkt. Oare farianten fan syl binne "ziel" yn it Grinslânsk en "Siel" yn it Eastfrysk en Nederdútsk.

It wurd komt ek foar yn de foarm sylfest en Sielacht, dat wetterskip of "útwetteringsorganisaasje" betsjut. In kanaal dy't nei in syl liedt, wurdt ornaris in syldjip, sylroede, sylstocht, sylmaar, sylsleat of Sieltief neamd. In sylhaven is in haven efter in syl, dêr't de syl grut genôch makke wie dêr't skippen trochhinne passearje koene.


It begrip "syl" komt fan it Aldfryske sîl, ôfkomstich fan it tiidwurd sihila

In soad plakken yn Grinslân en Fryslân ûntliene harren namme oan in syl.

Haven fan Bensersiel

Ek yn Noard- en East-Fryslân einigje in protte plaknammen op -syl, wat dan yn it Dútsk as -siel skreaun wurdt.

  • Bensersiel
  • Carolinensiel
  • Dornumersiel
  • Eckwardersiel
  • Greetsiel
  • Harlesiel
  • Hooksiel
  • Horumersiel
  • Nessmersiel
  • Neuharlingersiel
  • Schlüttsiel
  • Schweiburgersiel
  • Tammensiel
  • Westeraccumersiel

In syl is ek wol in feart foar de ôffier fan wetter. De Syl, yn Súdhollân, is in sydtûke fan de Alde Ryn. En yn âlde Hollânske stêden binne silen meastentiids smelle, faak ek oerklûze, dwersferbinings tusken parallel rinnende grêften. Sokke silen wurde brûkt foar it skuorjen: it trochspielen fan de wetters om dy te ferfarskjen.

Boarnen, noaten en/as referinsjes:
    Opfrege fan "https://fy.wikipedia.org/w/index.php?title=Syl&oldid=1209148"