Markesaseilannen

	Markesaseilannen
	De kust fan Hiva ‘Oa.
	emblemen
	polityk
soarte gebiet	arsjipel
lân	Frankryk
oerseesk gebiet	Frânsk-Polyneezje
haadplak	Taioha‘e
grutste plak	Taioha‘e
heechste berch	Oave
wichtichste eil.	Nuku Hiva, ‘Ua Pou,; ‘Ua Huka, Hiva ‘Oa,; Fatu Hiva, Tahuata
	sifers
ynwennertal	9.478 (2022)
oerflak	1.049,3 km²
befolkingstichtens	9,0 / km²
heechste punt	1.230 m
tal eil.	15 (wêrfan 6 bewenne)
	oar
tiidsône	UTC –9.30
simmertiid	gjint
koördinaten	9°27′ S 139°23′ W
	offisjele webside
	www.marquises.org
	kaart
	; De lizzing fan 'e Markesaseilannen yn ; Frânsk-Polyneezje.

De Markesaseilannen (ek stavere as Marquesaseilannen) of Markize-eilannen binne in arsjipel yn 'e midden fan 'e Stille Oseaan. Yn it Frânsk hjitte de eilannen: Îles Marquises (útspr.: [ˈil maʁˈkiːz], likernôch: "yl mach-kiiz"), mei de betsjutting: "Markize-eilannen", d.w.s. "eilannen fan 'e markys" (sjoch foar útlis: § Namme). Yn it lânseigen Noardmarkezysk en Súdmarkezysk wurde de eilannen Te Henua Enana, resp. Te Fenua ‘Enata neamd, beide mei de betsjutting "Lân fan 'e Minsken". De arsjipel heart geografysk ta de gruttere regio Polyneezje en falt bestjoerlik ûnder Frânsk-Polyneezje, dat in oerseeske kollektiviteit fan Frankryk is.

Der binne fyftjin eilannen (wêrfan't seis bewenne wurde), dy't fan fulkanyske oarsprong binne en in tropysk klimaat hawwe. Polynezyske seefarders setten har der yn 'e rin fan it earste milennium nei wenjen. Yn 'e midden fan 'e njoggentjinde iuw waard de arsjipel kolonisearre troch Frankryk. It haadplak is Taioha‘e, op it eilân Nuku Hiva. Neffens gegevens fan 'e folkstelling fan 2022 wenje der tsjintwurdich krapoan 9.500 minsken op 'e eilannen, wat mar in fraksje is fan 'e histoaryske befolking. Yn 2024 waarden de Markesaseilannen troch de UNESCO opnommen op 'e Wrâlderfgoedlist.

Namme

De Makesaseilannen tankje har namme oan García Hurtado de Mendoza, 5e markys fan Cañete, in sechstjinde-iuwske ûnderkening fan Spaansk-Perû. De arsjipel waard nei dy man ferneamd troch de Spaanske ûntdekkingsreizger Álvaro de Mendaña, dy't de Markesaseilannen yn 1595 oandie. Marqués is it Spaanske wurd foar "markys"; de foarm Marquesas is it meartal, dat brûkt waard om't it om ferskate eilannen gie: "de Markizen".

Geografy

De Markesaseilannen binne in arsjipel dy't rûchwei yn 'e midden fan 'e Stille Oseaan leit, besuden de evener. De eilannegroep heart geografysk ta de gruttere regio Polyneezje, dêr't û.m. Tonga, Samoä, de Cookeilannen, de Hawaï-eilannen, Peaske-eilân en Nij-Seelân ek ûnder falle. Bestjoerlik meitsje de Markesaseilannen yn 'e mande mei de Genoatskipseilannen, de Tûamotû-eilannen, de Gambiereilannen en de Australeilannen diel út fan Frânsk-Polyneezje, dat in oerseesk gebietsdiel fan Frankryk is. De Markesaseilannen lizze sa'n 1.370 km noardeastlik fan it eilân Tahity, dêr't Papeete leit, de haadstêd fan Frânsk-Polyneezje. De neiste kontinintale lânmassa is Noard-Amearika; de súdwestkust fan Meksiko leit likernôch 4.800 km nei it noardeasten ta.

De Markesaseilannen sels lizze yn in langwerpige kloft fan it súdeasten nei it noardwesten. De arsjipel falt geografysk útinoar yn twa dielen: de Noardlike Markesaseilannen en de Súdlike Markesaseilannen. De noardlike groep bestiet út 'e eilannen Eiao, Hatutu, Motu One, Nuku Hiva, Motu Iti (ek bekend as Hatu Iti), ‘Ua Pou, Motu ‘Oa en ‘Ua Huka. De súdlike groep omettet de eilannen Fatu Huku, Hiva ‘Oa, Tahuata, Mohotani (of Motane), Terihi, Fatu Hiva en Motu Nao (of Thomasset Rock). It grutste eilân fan 'e noardlike groep is Nuku Hiva; it grutste eilân fan 'e súdlike groep is Hiva ‘Oa. Mei-inoar hawwe de eilannen in oerflak fan 1.049,3 km². Nuku Hiva is, nei Tahity, it grutste eilân fan Frânsk-Polyneezje. It heechste punt op 'e Markesaseilannen is de berch de Oave op ‘Ua Pou, mei in hichte fan 1.230 m boppe seenivo.

Geology

Utsein Motu One, dat in atol is, binne alle Markesaseilannen fan fulkanyske oarsprong. Se binne skepen troch de Markesashotspot, in fulkanyske hotspot dêr't yn geologyske termen oan ien wei troch magma opboarrelet út 'e djipten fan 'e ierde, mei as gefolch it ûntstean fan fulkanen dy't lang om let sa heech wurde dat se boppe de seespegel út stykje en eilannen foarmje. Troch de tektoanyske beweging fan 'e Pasifyske Plaat yn noardwestlike rjochting wurde dy eilannen hieltyd dy kant út fuortfierd, wêrnei't der boppe de hotspot wer in nij eilân ta wêzen komt. Op dy wize binne alle fulkanyske Markesaseilannen foarme. It wurdt rûze dat Eiao, it âldste eilân út 'e groep, sa'n 6 miljoen jier lyn ûntstien is. It jongste, Fatu Hiva, is nei skatting 1,3 miljoen jier âld.

Skiednis

Prekoloniaal tiidrek

De earste minsklike bewenners fan 'e Markesaseilannen wiene Polynezyske seefarders dy't yn it ramt fan it Grutte Polynezyske Folkeferfarren oer in perioade fan mear as tûzen jier hieltyd fierder nei it easten ta oer de Stille Oseaan útdoarmen. Foarhinne waard ornearre, dy lju fêstigen har al foàr it jier 100 op 'e Markesaseilannen, mar letter ferskoden histoarisy, argeologen en antropologen dy datum op basis fan nije ynsichten nei it jier 600. Tsjintwurdich wurdt tocht oan in earste, ûnfolsleine kolonisaasje yn 'e tsiende iuw, folge troch in kolonisaasje fan 'e rest fan 'e arsjipel tusken 1190 en 1290.

De rykdom fan 'e natuerlike helpboarnen op 'e Markesaseilannen ûnderstipe histoarysk in grutte befolking. De eilanners ûnderholden harsels troch fiskerij, it gearfandeljen fan seefruchten by êb, it bejeien fan fûgels en ek troch bou. It baisiten waard foarme troch breafruchten, mar der waarden op 'e eilannen teminsten 32 oare, troch de minsklike bewenners fan oare plakken meinommen en op 'e Markesaseilannen yntrodusearre lânbougewaaksen ferboud.

Der bestiet hurd bewiis foar hannel tusken de ûnderskate eilannegroepen fan Polyneezje yn it prekoloniale tiidrek yn 'e foarm fan basalt út in stiengat op Eiao, dat weromfûn is op Mo‘orea yn 'e Genoatskipseilannen, op Mangareva yn 'e Gambiereilannen, op Tupua‘i yn 'e Australeilannen, op Rarotonga yn 'e Cookeilannen en op Tabuaeran yn 'e Line-eilannen (yn it tsjintwurdige Kiribaty). Dat betsjut dat de stien oer ôfstannen fan mear as 2.500 km oer see ferfierd wêze moat yn katamarans of útlizzerkano's.

Ierste Jeropeeske kontakten

De earste Jeropeänen dy't de Markesaseilannen seagen, soene de bemanningsleden west hawwe kind fan 'e San Lesmes, in Spaansk skip dat yn juny 1526 yn in stoarm weiwaard. It makke diel út fan 'e ekspedysje fan García Jofre de Loaísa.

It earste dokumintearre besyk fan in Jeropeaan oan 'e arsjipel foel santich jier letter foar, doe't de Spaanske ûntdekkingsreizger Álvaro de Mendaña de eilannen op 21 july 1595 yn sicht krige. Hy ferneamde se nei syn opdrachtjouwer en finansier, don García Hurtado de Mendoza, 5e markys fan Cañete, dy't fan 1590 oant 1596 tsjinne as ûnderkening fan 'e Spaanske koloanje Perû. Mendaña die earst Fatu Hiva oant en dêrnei Tahuata, ear't er trochsylde nei de Salomonseilannen. Op syn lânkaart tekene er de súdlikste Markesaseilannen yn as Magdalena (Fatu Hiva), Dominica (Hiva ‘Oa), San Pedro (Mohotani) en Santa Cristina (Tahuata).

Kolonisaasje en kerstening

Tsjin 'e ein fan 'e achttjinde iuw waard de befolking fan 'e Markesaseilannen troch Jeropeeske ûntdekkingsreizgers rûsd op 80.000 oant 100.000 minsken. Fan 1791 oant 1907 wiene de eilannen in populêr befoarriedingsplak foar walfiskfarders. De earste kristlike sindelingen dy't de eilannen berikten, wiene William Pascoe Crook en John Harris, dy't foar it kalvinistyske Londensk Misjonêr Genoatskip (LMS) wurken en Tahity as tuskenstop brûkt hiene. Sy hiene lykwols net folle súkses by de bekearing fan 'e lânseigen befolking, en itselde lot trof in groepke Amerikaanske sindelingen dat yn 1834 oerkaam fan Hawaï.

Underwilens naam de Amerikaanske kommandeur David Porter yn 1813 it eilân Nuku Hiva yn besit foar de Feriene Steaten, mar it Amerikaanske Kongres hie gjin belangstelling foar de Markesaseilannen en ratifisearre dy oanspraak nea. Yn 1842 fierde de Frânske admiraal Abel Aubert du Petit-Thouars in koarte en súksesfolle militêre yntervinsje út op Tahuata yn it foardiel fan in pleatslike haadman, Iotete, dy't bewearde dat hy kening oer it hiele eilân wie. Neitiid tekene Iotete in ferdrach mei Petit-Thouars dat fan syn keninkryk in protektoraat fan Frankryk makke. It Frânske besykjen om yn 'e neifolgjende jierren stilswijend de hiele arsjipel oer te nimmen, mislearre yn 't earstoan doe't yn 1857 in koloniale delsetting op Nuku Hiva opjûn wurde moast. Mar yn 1870 wisten de Frânsen dochs ek de lêste eilannen yn 'e hannen te krijen. Sa kamen de Markesaseilannen by de saneamde Établissemants de l'Océanie (de "Oseänyske Fêstigings") te hearren, sa't de Frânske koloanje yn 'e midden fan 'e Stille Oseaan doe hiet.

Doe't yn 1853 op 'e nij protestantske Amerikaanske sindelingen út Hawaï op Fatu Hiva arrivearren om in nije wraam op 'e bekearing fan 'e bewenners te dwaan, waarden se ferjage troch de roomske Frânske misjonarissen dy't dêr yn 1838 oankommen wiene. De Amerikanen setten doe nei Hiva ‘Oa, mar ek dêr slaggen se net yn harren opset, mei't de Markeezjers gjin belangstelling hiene foar it kristendom.

De Frânske misjonarissen, dy't har fan Fatu Hiva nei alle oare bewenne Markesaseilannen ferspraten, krigen itselde fijannich wolkom as de Amerikaanske sindelingen, mar mei de stipe fan 'e Frânske steat wisten se op 'en langen doer har sin troch te driuwen. Sa kaam der op 'e Markesaseilannen yn 'e rin fan 'e twadde helte fan 'e njoggentjinde iuw in ein oan kannibalisme, minske-offers en ûnderlinge oarlochfiering, mar de misjonarissen leine tagelyk ek it near op oare kulturele tradysjes dy't se like skealik fûnen, lykas fruchtberensrituelen, it drinken fan (alkohoalyske) kava, it setten en sette litten fan tatoeaazjes, it meitsjen fan muzyk en it dielnimmen oan en sjen nei dûnsen. Dêrmei skeinden se de lânseigen kultuer fan 'e eilannen slim.

Yn deselde tiid hiene de Markeezjers foar it earst op grutte skaal te lijen ûnder besmetlike sykten (wêrûnder geslachtssykten). Fan 'e 80.000–100.000 eilanners út omtrint 1799 wiene der mids njoggentjinde iuw noch mar 20.000 minsken oer en oan it begjin fan 'e tweintichste iuw wie dat tal noch helte fierder belune nei likernôch 4.000 minsken. It djiptepunt waard yn 1926 berikt, doe't der noch mar 2.255 Markeezjers oer wiene.

Moderne skiednis

Yn 1903 waard de namme fan 'e koloanje feroare yn Établissements françaises d'Océanie ("Frânske Fêstigings yn Oseaanje"), ôfkoarte ta EFO. Nei ôfrîn fan 'e Twadde Wrâldoarloch waard it gebiet yn 1946 ûnder de grûnwet fan 'e Frânske Fjirde Republyk omfoarme fan in koloanje ta in oerseesk territoarium. Dat betsjutte dat alle bewenners fan 'e Markesaseilannen de Frânske nasjonaliteit krigen en steatsboargers fan Frankryk waarden mei alle rjochten dy't dêrmei mank giene, lykas it stimrjocht yn Frânske ferkiezings. De namme fan it gebiet waard yn 1957 offisjeel feroare yn Polynésie française ("Frânsk-Polyneezje"). Yn 2024 waarden de Markesaseilannen troch de UNESCO, de kulturele organisaasje fan 'e Feriene Naasjes, op 'e Wrâlderfgoedlist setten.

Ekonomy

Oars as op 'e Genoatskipseilannen, dêr't eilannen as Tahity, Bora Bora en Mo‘orea in protte toeristen lûke, is it toerisme op 'e Markesaseilannen gjin grutte sektor fan 'e ekonomy. Ynstee moat de arsjipel it benammen hawwe fan 'e lânbou en fiskerij. De wichtichste lânbougewaaksen binne kokosnuten, kopra, grienten en fruit.

Der binne fjouwer lytse fleanfjilden (eins net folle mear as in start- en lâningsbaan) op 'e Markesaseilannen: ien elts op 'e eilannen Nuku Hiva, ‘Ua Pou, ‘Ua Huka en Hiva ‘Oa. Op Tahuata lit de ûnregelmjittigens fan it terrein de oanlis fan in fleanfjild net ta, en hoewol't dat op it sintrale plato fan Fatu Hiva wol kinne soe, weagje dêr de kosten net op tsjin 'e baten, yn acht nommen dat der mar seishûndert minsken op it eilân wenje. De measte fracht berikt de Markesaseilannen op skippen út 'e haven fan Papeete op Tahity.

Bestjoer

Bestjoerlik hearre de Markesaseilannen, yn 'e mande mei de Genoatskipseilannen, de Tûamotû-eilannen, de Gambiereilannen en de Australeilannen, ta Frânsk-Polyneezje. Dat is gjin selstannich lân, mar in semy-autonoom oerseesk gebietsdiel fan Frankryk mei de dûbele politike status fan in oerseeske kollektiviteit (collectivité d'outre mer, COM) en in oerseesk lân binnen de Frânske Republyk (pays d'outre mer au sein de la République, POM).

Binnen Frânsk-Polyneezje foarmje de Markesaseilannen ien fan 'e fiif saneamde 'bestjoerlike ûnderferdielings' (Frânsk: subdivisions administratives). Oan it haad fan sa'n gebiet stiet in 'ryksbestjoerder' (administrateur de l'état), dy't soms ek 'haad fan 'e bestjoerlike ûnderferdieling' (chef de la subdivision administrative) neamd wurdt. Sokken binne oanstelde amtners ûnder de hege kommissaris fan 'e republyk en de presidint fan Frânsk-Polyneezje. De administrateur de l'état hat syn sit yn Taioha‘e op Nuku Hiva, dat om dy reden as it haadplak fan 'e Markesaseilannen oanwiisd wurde kin.

De Markesaseilannen en trije fan 'e oare bestjoerlike ûnderferdielings foarmje elts ek in desintralisearre ûnderferdieling fan it regear fan Frânsk-Polyneezje, in saneamd 'distrikt' (circonscription). Oan it haad fan sa'n distrikt stiet in 'territoriaal bestjoerder' (administrateur territorial), dy't lykwols almeast oantsjut wurdt mei de Tahitiaanske term tavana hau. Dyselde fiert pleatslik de besluten út fan it regionale regear en rapportearret streekrjocht oan 'e presidint.

De bestjoerlike ûnderferdielings binne sels wer bestjoerlik ûnderferdield yn gemeenten (communes). Yn it gefal fan 'e Markesaseilannen giet it dêrby om seis gemeenten (Fatu Hiva, Hiva ‘Oa, Nuku Hiva, Tahuata, ‘Ua Huka en ‘Ua Pou), mei oerflakken dy't útinoar rinne fan 388 km² (Nuku Hiva) oant 61 km² (Tahuata), en befolkingsoantallen dy't fariëarje fan 2.966 (Nuku Hiva) oant 611 (Fatu Hiva) (teljier: 2012).

Demografy

Algemien

Neffens gegevens fan 'e folkstelling fan 2022 hiene de Markesaseilannen doe 9.478 ynwenners. Dat komt del op 3,3% fan 'e hiele befolking fan Frânsk-Polyneezje. De befolkingstichtens fan 'e Markesaseilannen bedroech 9 minsken de km² (wêrby't allinnich lân meirekkene is). Fan 'e fyftjin eilannen binne seis bewenne: Nuku Hiva, ‘Ua Huka, ‘Ua Pou, Hiva ‘Oa, Tahuata en Fatu Hiva. It grutste plak op 'e Markesaseilannen is Taioha‘e op Nuku Hiva, dêr't yn 2022 2.218 minsken wennen, oftewol 23,4% fan 'e hiele befolking fan 'e Markesaseilannen.

Yn 'e tsien jier tusken de folkstellings fan 2007 en 2017 yn stige it tal bewenners fan 'e Markesaseilannen dy't op Tahity berne wiene mei 50,5% fan 1.810 nei 2.726 minsken. Fierwei it meastepart fan dy lju binne lykwols de (weromkearende) bern fan Markeezjers dy't yn 'e 1980-er en 1990-er jierren nei Tahity migrearre binne. Oarsom wennen der yn 2017 op Tahity 3.353 minsken dy't op 'e Markesaseilannen berne wiene.

Etnisisteit

It meastepart fan 'e befolking fan 'e Markesaseilannen bestiet út etnyske Markeezjers. Dy foarmje in Polynezysk folk, dat nau besibbe is oan 'e oare etnyske groepen yn Frânsk-Polyneezje, lykas de Tahitianen fan 'e Genoatskipseilannen, de Tûamotûanen fan 'e Tûamotû-eilannen, de Mangarevanen fan 'e Gambiereilannen en de Australezen en Rapanen fan 'e Australeilannen. Yn 2017 wiene der sa'n 9.300 etnyske Markeezjers yn Frânsk-Polyneezje, wat delkaam op 3,3% fan 'e doetiidske totale befolking.

Taal

De lânseigen taal fan 'e Markesaseilannen, it Markezysk, falt útinoar yn twa sterk ferskillende farianten, dy't tsjintwurdich troch taalkundigen ornaris as selsstannige talen beskôge wurde. Dêrby giet it om it Noardmarkezysk, dat op 'e eilannen ‘Ua Pou en Nuku Hiva sprutsen wurdt, en it Súdmarkezysk, dat op 'e eilannen Hiva ‘Oa, Tahuata en Fatu Hiva sprutsen wurdt. Alle eilannen hawwe in eigen dialekt. ‘Ua Huka, dat yn 'e njoggentjinde iuw hast hielendal ûntfolke rekke en neitiid werbefolke is troch lju dy't ôfkomstich wiene fan sawol de noardlike as de súdlike Markesaseilannen, hat in dialekt dat fanwegen geografyske redens ornaris op ien bulte smiten wurdt mei it Noardmarkezysk, mar dat eins in oergongsdialekt is.

De beide Markezyske talen hearre ta de Polynezyske taalkloft fan 'e Austronezyske supertaalfamylje. Yn 2007 wiene der noch likernôch 8.700 minsken dy't it Markezysk as memmetaal hiene, oftewol 93,5% fan 'e etnyske groep. De iennichste offisjele taal yn Frânsk-Polyneezje (en dus ek op 'e Markesaseilannen) is lykwols it Frânsk.

Neffens gegevens fan 'e folkstelling fan 2017 wie doe 97% fan 'e bewenners fan 'e Markesaseilannen it Frânsk machtich, mar 1,9% fan 'e minsken, foar it meastepart leden fan 'e âlderein, sprieken alhiel gjin Frânsk. By deselde folkstelling joech 66,9% fan 'e befolking fan 'e Markesaseilannen oan dat ien fan 'e farianten fan it Markezysk de taal wie dy't se yn 'e hûs (it measte) brûkten (yn 2007 wie dat noch 67,8%). By 30,2% fan 'e minsken waard thús Frânsk sprutsen, by 2,3% Tahitiaansk en by 0,6% in oare taal (almeast ien fan 'e oare lânseigen talen fan Frânsk-Polyneezje of in foarm fan it Sineesk). Fierders rapportearre 4,9% fan 'e bewenners fan 'e Markesaseilannen dat se gjin inkele Polynezyske taal sprieken (yn 2007 wie dat 7,2%).

Religy

Frijwol de hiele befolking fan 'e Markesaseilannen bestiet hjoed de dei út kristenen, wat it gefolch is fan 'e yngeande kerstening fan 'e arsjipel yn 'e twadde helte fan 'e njoggentjinde iuw. Fierwie it grutste part fan 'e eilanners (90,1%) is lid fan 'e Roomsk-Katolike Tsjerke. It grutste tsjerkegebou op 'e Markesaseilannen is de Katedraal fan Us Leaffrou fan 'e Markesaseilannen (Cathédrale Notre-Dame des Îles Marquises) yn Taioha‘e op Nuku Hiva. De roomsen op 'e eilannen falle ûnder it Bisdom Taioha‘e. De restearjende 9,9% fan 'e befolking wurdt opmakke út protestanten fan ûnderskate denominaasjes.

Klimaat

De Markesaseilannen hawwe in tropysk klimaat, mei stabile temperatueren it hiele jier rûn. Fan febrewaris oant en mei april is it der it hjitst, mei in trochsneed temperatuer oerdeis fan 31 °C, en yn july en augustus is it it kâldst, as men dat sa neame kin, mei in trochsneed temperatuer oerdeis fan 28 °C. Nachts sakket de temperatuer inkeld by útsûndering ûnder de 23 °C.

De delslach is sterk fariabel. Hoewol't de eilannen jiers trochinoar 1.290 mm rein krije, falt der folle mear oan 'e noardlike en eastlike (boppewynske) kant fan 'e eilannen (2.500 mm) as oan 'e westlike (ûnderwynske) kant (510 mm). Der komme op 'e Markesaseilannen ek gauris drûchten foar, dy't soms ferskate jierren duorje kinne en ferbân lykje te hâlden mei it El Niño-fenomeen.

Keppelings om utens

(in) Offisjele webside fan 'e Markesaseilannen

Boarnen, noaten en referinsjes

Boarnen, noaten en/as referinsjes:

Foar boarnen en oare literatuer, sjoch ûnder: References, op dizze side.

Wikimedia Commons

Ofbylden dy't by dit ûnderwerp hearre, binne te finen yn de kategory Marquesas Islands fan Wikimedia Commons.