Fryske mytology
 Sjoch op de oerlisside foar mear ynformaasje en pas nei kontrôle it artikel oan. |
|---|
De Fryske mytology beskriuwt de ferhalen dy't eartiids by de Friezen ferteld waarden. Foar it meastepart is dat folkloare en besteane út in samling sêgen en leginden. In lyts part binne ferhalen dy't geane oer de oarsprong en skiednis fan goaden, minsken en de wrâld.
Ferhalen[bewurkje seksje | boarne bewurkje]
Om-ende-by 1845 waard der troch de Fryske beweging in begjin makke mei it sammeljen fan Fryske mearkes, sêgen en teltsjes. De bruorren Joast Halbertsma en Eeltsje Halbertsma en Waling Dykstra hawwe hjir in soad ûndersyk nei dien en oer publisearre.
It meastepart fan dy (folks)ferhalen binne sêgen dy't gean oer spûken, tsjoenderij, hekserij, wiersizzerij en oer boppenatuerlike wêzens lykas klopgeasten, waarwolven, ierdmantsjes (kabouters), mearminnen en boemannen. Ek komme der in soad leginden foar dy't diels ûntliend binne oan de hilligenlibbens fan misjonarissen. De Fryske goaden spylje gjin inkele rol yn dy ferhalen, de Fryske kening Redbad lykwols wol.
Yn Aldnoarske en Aldingelske teksten as de Widsith, it Beowulf-epos en it Finnburg framint wurdt fragmintarysk ferhelle oer de legindaryske Finn Folkwalding dy't beskôge wurde kin as de earste Fryske kening.
In wichtich samler fan Fryske mearkes, leginden en folksferhalen is Ype Poortinga. Hy reizge tusken 1970 en 1975 by fertellers lâns om harren folksferhalen op bân op te nimmen en út te wurkjen. Hy sammele sa’n seistûzen en lei in seleksje dêrfan fêst yn in rige fan sân mânske boeken. It earste, De ring fan it ljocht, kaam út yn 1976, de oare seis alle jierren dêrnei ien.
Leauwen[bewurkje seksje | boarne bewurkje]
Oer it leauwen dêr't dy ferhalen mooglik in oarsprong yn hienen is mar in bytsje ynformaasje beskikber. Bekend is eins allinnich dat by it Fryske heidendom de goaden fereare waarden yn bosken en dat guon bosken as hillich beskôge waarden. De Friezen ferearden ek harren deaden, hja brochten boarnoffers oan de goaden, songen tsjoenferskes en dienen kultyske hannelingen op stiennen. Ek waarden suveringen troch fjoer dien. Krekt as har buorfolk de Saksen waard der by de Friezen ek wol oan minskeoffers dien.
Nettsjinsteande dat kinne de foarstellingen en opfettings fan de eardere Friezen wol rekonstruearre wurde omdat sy ta de Germanen hearden, dêr't de wize fan libbe troch de Romeinen wol beskreaun fan binne en befetsje âld Skandinavyske literatuer gegevens oer de opfettings fan de Germanen. Fierders jouwe de ferhalen oer misjonarissen dy't yn de Fryske omkriten it Kristendom ferkundigen ynformaasje en hawwe opgravings (û.o. fan amuletten) yn distiid ek in bydrage opsmite.
De Fryske goadewrâld[bewurkje seksje | boarne bewurkje]
Neffens de Romeinske skriuwer Tasitus leauden de Germanen dat sy ôfstammen fan de oerminske Mannus dy't sels de soan wie fan de goad Tuisto. Mannus hie trije soannen dy't as de foarfaars beskôge wurde kinne fan de trije haadkloften binnen de Germaanske stammen, de Ingvaeonen, de Hermionen en de Istvaeonen. De Ingvaeonen wennen tichtby de Oseaan en ta dizze kloft hearden de Friezen. Yn ferzen waard dat ferline besongen en it wie de wize dêr't de skiednis oan inoar trochjûn.
Yn it saneamde Utertske doopsûnthjit binne de nammen oerlevere fan de Fryske goaden, dêr't de wichtichste Weda fan wie (by guon Germaanske stammen Wodan of Odin neamd). Hy bestjoerde de wrâld, wie de god fan de kriich, mar ek fan de wiisheid. Fan him krigen de Friezen it runeskrift. De woansdei is nei him neamd. Tonger wie de soan fan him.
By de Friezen wienen de wichtichste goaden:
- Weda (Wotan/Wodan/Woden) - AlHeit, god fan wiisheid, oarloch, dea en poëzij. De woansdei is nei him neamd;
- Tonger (Thor, Donar) - god fan de tonger en it waar. De tongersdei is nei him neamd;
- Tuisto, wie in soartmint foarfaar dêr't alle minsken fan ôfstammen;
- Frija (Fro/Freyja) - goadinne fan leafde en it houlik. De freed is nei har neamd;
- Tyr (Tiwaz) - god fan oarloch. De tiisdei is nei him neamd;
- Forsite, god fan de rjochtspraak;
- Saksnot, neamd yn it Uterske doopsûnthjit;
Religieuze aktiviteiten[bewurkje seksje | boarne bewurkje]
Oars as by de kristenen dêr't de pryster in sintrale rol spile, wie by de Friezen in grut ferskaat oan rituelen. Offers waarden fuort oan goaden en foarâlden dien en faak sûnder tuskenkomst fan in geastlike.
It lânskip spile in wichtige rol by de Friezen yn it belibjen fan harren leauwen. Religieuze aktiviteiten waarden fral hâlden yn it iepen fjild of rûn hillige beammen, yn hillige bosken en by hillige boarnen of stiennen. Dêr waarden de offers brocht en de rituelen foldien. De Friezen besochten harren libben te tsjutten troch goed nei foartekens te sjen yn de wrâld om harren hinne, bygelyks yn it dwaan en litten fan bisten. Wiersizzers, foarspjelders en tsjoenders joegen dêrby help en advys dêr't gebrûk by makke waard fan amuletten. Om de goaden geunstich te stimmen waard sels it offerje fan minsken net mije. Yn opdracht fan de Frankyske biskop Bonifatius is in list opsteld mei tritich "kwealike brûkme".
Minskeoffers[bewurkje seksje | boarne bewurkje]
It dwaan fan minskeoffers is bekend wurde fan de ferhalen oer de misjonarissen dy't by de Friezen it kristendom ferkundigen. Fan de sindeling Wulfram dy't om-ende-by 700 yn it Fryske ryk preke is in anekdoate oerlevere wêryn oan it hof fan de Fryske kening Redbad minsken troch it lot oanwiisd waarden om te offere wurden yn de see. Under harren wienen ek bern en de Fryske kening sels hie gjin foegens om yn te gripen yn it ritueel doe't Wulfram him frege om it te stopjen.
Om-ende-by 785 waard troch Karel de Grutte in strange wet fan krêft wêrby't kremaasje fan liken ferbean waard, lyk as it bringen fan minskeoffers en de ferearing fan boarnen, beammen en bosken.
Hillige en mytyske plakken[bewurkje seksje | boarne bewurkje]
Sommige plakken hienen by de Friezen in bysûndere betsjutting, dat docht bliken út de nammen dy't sy dêroan joegen. Yn Westfryslân soe it eardere "Haragum", tsjintwurdich Hargen by Skoorl ôflaat wêze fan "Harag" ('hillichdom') en Helwerd yn Grins soe in gearstalling wêze kinne fan "heleg" ('hillich') en in wurd dat bewenne hichte betsjut. Fan twa Fryske hillichdommen binne beskriuwings oerlevere. Op it eilân Walcheren stie in hillichdom dat troch de misjonaris Willibrord ferbrizele waard en op it eilân Fositeslân (Hilgelân) wie in wetterboarne dat hy ûnthillige troch trije bekearlingen dêryn te dopen. Neffens de ferhalen rûnen op it Hilgelân hillige kij. As Fositeboarne wurdt troch sommige minsken ek wol de wetterboarne by it Noard-Fryske Bordelum neamd.
It Hilgelân is faaks it grutste mytyske plak. De Fositeboarne en de hillige kij binne synonym foar it eilân dat eartiids folle grutter wie. Yn de Fryske mytology wurde ferhalen ferteld oer in skiednis dy't fierder werom giet as de kristlike jiertelling. Grutte stikken fersonken lân soenen eartiids in soarte fan Atlantis west ha. Neffens kristlike boarnen wie de heidenske kening Redbad om it jier 700 hinne op it eilân. Dêromhinne binne in protte mytyske ferhalen betocht. Yn de Grinzer Ommelannen soe Seeryp it plak west hawwe dêr't de tolve asega's ôfstutsen. De tolve asega's waarden troch Karel de Grutte frege om it Fryske rjocht op skrift te setten. Doe't se nei lang oerlis meidielden dat se it rjocht net fine koenen, sette Karel harren op see yn in skip sûnder roer. Neidat sy in skoftlang stjoerleas op see omdobbere hienen, ferskynde der, nei in gebed, in trettjinde persoan oan board. Neffens de leginden binne de asega's troch de trettjinde persoan (Fosite of Jezus) op Fositelân bedarre.
It Amelân wurdt ek wol neamd as in eilân dêr't in timpel stie foar de hillige Foste, in ferfoarming fan de namme Fosite. Op de fêstewâl lei tusken Ferwert en Wânswert it kleaster Fostwert. Sawol it kleaster Foswert as de tsjerke fan Nes hienen Johannes de Doper as patroan. By Nes leit de Willibrordsdobbe, dy't troch de minsken út de omkriten de 'hillige boarne' neamd waard.
Yn Burgum leit in grutte ôfflakke stien dy't de poppestien hjit. Bern waard ferteld dat lytse poppen ûnder dizze stien weikamen. Dy leginde komt al yn de 13e iuw foar. Ek yn De Like, Rinsumageast, Oentsjerk en Urk stean fan sokke bernestiennen. Op de West-Fryske eilannen wurde de dunen yn ferbân brocht mei fruchtberens. Op Skylge, It Amelân en Skiermûntseach komme de bern út de dunen.
By it East-Fryske Dunum soe kening Redbad begroeven lizze ûnder de Redbadsberch. In oar mytysk plak yn East-Fryslân is de Plytenberch yn Lear. De Plytenberch is 9 meter heech en in trochsneed fan 64 meter. Oer de Plytenberch binne ferskate folksferhalen skreaun.
Kristlik leauwen[bewurkje seksje | boarne bewurkje]
It heidendom wie de noarm yn Fryslân oant en mei de 8e iuw. Doe oermasteren de Franken it Fryske Ryk, en joegen it Kristendom dêr tagong. Lykwols wienen it net spesjaal de Franken dy't it kristlike leauwen preken. De Friezen waarden benammen beynfloede troch de Angelsaksyske prekers dy't ûnder beskerming fan de Franken hjirhinne kamen.
Keppeling om utens[bewurkje seksje | boarne bewurkje]
| Boarnen, noaten en/as referinsjes: |
|
